Γράφει: Μάγδα Παπαδημητρίου-Σαμοθράκη

Το αναγνωστικό κοινό της Τήνου τίμησε το βράδυ της 20ης Αυγούστου, τον καταξιωμένο συγγραφέα και καθηγητή Υδρογεωλογίας, Τεχνικής και Περιβαλοντικής Γεωλογίας, στην αίθουσα των συνεδριάσεων του Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου. Διοργανωτές ήταν ο Δήμου Τήνου και το βιβλιοπωλείο «Περί Τήνου».

Ο συγγραφέας, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, με μετεκπαίδευση στη Γαλλία και τη Γερμανία, με συμμετοχή σε πολλά επιστημονικά προγράμματα στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, έχει γράψει πολλές πρωτότυπες μελέτες και αυτοτελή βιβλία, μεταξύ των οποίων και ένα για το νησί της Τήνου, με τίτλο Φυσικό περιβάλλον και ιστορία της Τήνου (από τις εκδόσεις Ερίννη του Στρατή Φιλιππότη).

Το βιβλίο «Κάποτε πέρασαν κι αυτοί», πάλι από τις εκδόσεις Φιλιππότη, είναι ένα τελείως διαφορετικό βιβλίο από τα προηγούμενα. Ένα βιβλίο λογοτεχνικό ‒αφήγημα όπως ὁ ίδιος το χαρακτηρίζει‒ με τίτλο που παραπέμπει σε εποχές και πρόσωπα του παρελθόντος: Βέβαια, έχει ξαναγράψει λογοτεχνικά παλαιότερα. Ένα διήγημα, με τίτλο «Τότε», στο συλλογικό τόμο του Στρατή Φεύγοντας από Τήνο, κείμενα σε ζωγραφικά και φωτογραφικά λευκώματα και άλλα. Το νέο του αφηγηματικό βιβλίο, που μπορούμε να το χαρακτηρίσουμε και ιστορικό μυθιστόρημα (307 σελίδες) δεν είναι μόνο ένα λογοτέχνημα αλλά μέσα στις σελίδες του, συνυπάρχουν η επιστημονική συγκρότηση και η εκφραστική ικανότητα που τον χαρακτηρίζει, όπως είπε στον λόγο του και ο Αλέκος Φλωράκης.

Ομιλητές στην παρουσίαση ήταν ο Αλέκος Φλωράκης, λαογράφος, συγγραφέας και Ποιητής και ο Κώστας Δανούσης, συγγραφέας και ιστορικός, ο οποίος είχε και τον συντονισμό της παρουσίασης.  Αποσπάσματα του βιβλίου ανέγνωσε η κ. Βασιλοπούλου. Για πρώτη φορά, ένα λογοτεχνικό βιβλίο  φιλοξενήθηκε στον ναό της δημοκρατίας του τόπου, όπως αναφέρθηκε, κι ας ευχηθούμε να συνεχιστούν αυτές οι προσπάθειες. Όταν η δημοτική αρχή είναι κοντά στους ανθρώπους των γραμμάτων και των Τεχνών, κάτι μπορεί να αλλάξει στην κοινωνία.

Ο Αλέκος Φλωράκης αφού έκανε μια πολύ ενδιαφέρουσα εκτενή αναφορά σε κάθε κεφάλαιο του βιβλίου, είπε μεταξύ άλλων: «Κατά πρώτον ο τίτλος Κάποτε πέρασαν κι αυτοί· παραπέμπει ευθύς εξαρχής τον αναγνώστη σε μια διαδρομή παρελθόντος και τον κάνει να αναρωτηθεί αν αυτή είναι ιστορική ή προσωπική, πραγματική η φανταστική, ρεαλιστική παράθεση γεγονότων ή νοσταλγική αναπόληση βιωμάτων. Αρχίζοντας την ανάγνωση, σύντομα διαπιστώνει κανείς ότι πρόκειται για συνύπαρξη όλων των παραπάνω, ωραία συνδυασμένων. Προτάσσεται μία σύντομη εισαγωγή, με τίτλο «Για ν’ αρχίσει η ιστορία», όπου ο συγγραφέας προβληματίζεται και προβληματίζει για το χαρακτήρα του «ιστορικού μυθιστορήματος» γενικά και του συγκεκριμένου βιβλίου ειδικότερα. Γράφει: «Οι ήρωες εκφράζουν κοινότητες ανθρώπων... η διαφορά εδώ είναι ότι τον πρώτο λόγο έχουν οι απόψεις των πολλών... Μέσα από την ιστορική εξέλιξη των λαών, των κοινωνιών, προβάλλουν οι προσωπικές στιγμές, περιπέτειες και σκέψεις μεμονωμένων ανθρώπων, εκπροσώπων των κοινωνικών ή εθνικών ομάδων στις οποίες ανήκουν. Η αφήγηση εκτυλίσσεται σε εννέα κεφάλαια που καλύπτουν χρονικά ολόκληρο τον 20ό αιώνα, γεωγραφικά αρκετούς τόπους (Μικρά Ασία, Τήνο, Αθήνα, Λιδωρίκι, Οδησσό, Λαύριο, Ξυλόκαστρο, Κάιρο, Παγκράτι-Γούβα,) εθνοτικά, κοινωνικά και πολιτικά ποικίλες κατηγορίες (Έλληνες, Τούρκους, Εβραίους, πλούσιους, φτωχούς, πρόσφυγες, αριστερούς, δεξιούς) ιστορικά, τέλος, όλα τα μεγάλα γεγονότα της πολυτάραχης αυτής για τον ελληνισμό περιόδου (μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή, προσφυγιά, δικτατορία Μεταξά, πόλεμο του ’40, αντίσταση, εμφύλιο, μεταπολεμική κοινωνία). Στην όλη διαδρομή η ιστορία συμπλέκεται με τη μικροϊστορία, τα εθνικά γεγονότα με τις περιπέτειες απλών, καθημερινών πρωταγωνιστών, η τεκμηριωμένη ιστορική παράθεση με τη μυθοπλασία, η αγροτική με την αστική ζωή, η παράδοση με το νεωτερισμό».

Και συνέχισε: «Πριν κλείσουμε όμως κι εμείς αυτή την αναφορά, θέλω να επισημάνω επιγραμματικά τέσσερα ακόμη στοιχεία:α) την ενσωμάτωση των ιστορικών αποτιμήσεων, με τρόπο τεκμηριωμένο που όμως αποφεύγει κατά κανόνα το διδακτισμό, β) τη βιωματική αναφορά στοιχείων του λαϊκού πολιτισμού, όπως λ.χ. το πανηγύρι της Αγια-Μαρίνας στο Γκιουλ Μπαξέ, τους δεσμούς συνοχής της τοπικής ελληνικής κοινότητας, τις διαφυλικές και διαθρησκευτικές σχέσεις με την αντίστοιχη τουρκική κοινότητα, την καθημερινή ζωή στην παλιά Τήνο, τις γεωργικές ασχολίες, το κυνήγι, τις βεγγέρες και τα θρησκευτικά έθιμα, το φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον, την κατασκευή και το πέταγμα του χαρταετού της Καθαρής Δευτέρας στην Αθήνα, την εμποροπανήγυρη της Ναυπάκτου, την ποιμενική ζωή στην Κωστάρτσα, τις εργασιακές συνθήκες στα μεταλλεία του Λαυρίου, την αστική λαογραφία των μεταπολεμικών χρόνων, γ) τη, με  συγκρατημένο λυρισμό, λογοτεχνική περιγραφή του φυσικού τοπίου και την άριστη ψυχογραφική περιγραφή των ηρώων, και δ) την επιλογική σε κάθε κεφάλαιο παρέμβαση του «Αγγέλου / αγγέλου» (με κεφαλαίο και με μικρό ταυτόχρονα αρκτικό άλφα), μορφής πραγματικής ή φανταστικής, αδιευκρίνιστο αν φίλου ή οπτασίας, συμπαραστάτη και οδηγού, που φιλοσοφεί με ποιητική έμπνευση, αφήνοντας πίσω του μία πνοή στοχασμού και μουσικής».

Κάθομαι τώρα εγώ για να θυμηθώ, να συνταιριάξω και να γράψω όλα αυτά που άκουσα στα παραμύθια, αρχικά, και τις διηγήσεις, στη συνέχεια, και για πράγματα που διάβασα και στις εφημερίδες ή στα βιβλία. Για πρόσωπα άσημα και άγνωστα ή και σπουδαία. Και όλα αυτά να τα ανακατέψω, να τα ταιριάζω και να τα κάνω μέρη μιας ιστορίας ενιαίας και δημιουργικής... Εδώ, οι ήρωες είναι πολλοί, οι βίοι τους εμπλέκονται, και αποτελούν φωτισμένα τμήματα ενός φόντου θολού, αλλά συγκεκριμένου, που και αυτό φωτίζεται σε κάποια σημεία, χαρακτηριστικά της ζωής των ηρώων... Θα ρωτήσει κανείς ποια ιστορία γράφουν οι καθημερινοί άνθρωποι, σε αντίθεση με τους ηγέτες τους, που χαράζουν τις ιστορικές εξελίξεις. Κι όμως, οι καθημερινοί άνθρωποι γράφουν την ιστορία, οι άλλοι τη σχεδιάζουν και την υλοποιούν μέσω των καθημερινών ανθρώπων...
(Από τον πρόλογο της έκδοσης)

Μετά την ανάγνωση των αποσπασμάτων από τη κ. Βαλασοπούλου, τον λόγο πήρε ο Κώστας Δανούσης. Απόσπασμα του πολύ ενδιαφέροντα λόγου ακολουθεί:

«Οι μνήμες! Εγχείρημα εξόχως δυσχερές σε ένα έδαφος εξαιρέτως ολισθηρό. Φορτίο μεν επαχθές και επώδυνο —δύσκολα το αντέχει ο άνθρωπος—, πλην όμως διαβατήρια διαδικασία προς την εσωτερική κάθαρση και την απελευθέρωση, Η κάθοδος στο φρέαρ της μνήμης δεν είναι μια αυτόματη ανάκληση αισθημάτων, εμπειριών και συμβάντων του παρελθόντος, αλλά μια ακανθώδης πορεία στη δαντική κόλαση. Μια πορεία χωρίς την οποία δεν υπάρχει ελπίδα για καθαρτήριο και παράδεισο. Εκεί, στην πόρτα της, —σύμφωνα με τον μεγάλο Φλωρεντινό— πρέπει να αφήσουμε κάθε δισταγμό και να καταπνίξουμε κάθε δειλία.  Αυτό έκανε και ο συγγραφέας. Η κοινή λογική απαιτούσε να ακολουθήσω την τάξη έκθεσης των επιμέρους ιστοριών, από την ιστορία της Αγγέλας. Ο δικός μου, όμως, Άγγελος με έστελνε στο τέλος, στις σελίδες 288-289 με τις οποίες άρχισα την εισήγησή. «Νομίζουμε ότι μιλάμε εμείς», γράφει ο Thomas Mann —το παράθεμα αποθησαυρίζει ο Milan Kuntera— «αλλά μέσα από τις λέξεις μας μιλάει ο Αβραάμ, ο Ισαάκ κι ο Ιακώβ». Ναι, οι πρόγονοι είναι διαρκώς παρόντες και διηνεκής η πάλη μας μαζί τους. Όπως ο Ιακώβ παλεύει με τον άγγελο, έτσι παλεύει και ο άνθρωπος να απαγκιστρωθεί από τη δυναστεία τους, να εκτιμήσει τα πεπραγμένα τους και να χαράξει δική του ρότα, «να βάλει τα πράγματα στη σωστή τους θέση» όπως σημειώνει ο συγγραφέας. Ο κ. Στουρνάρας επιχείρησε τη δική του κάθοδο στο φοβερό φρέαρ της μνήμης, πέρασε τη δική του διαβατήρια  διαδικασία κάθαρσης και κατάκτησε τη δική του αυτογνωσία με γνώμονα δυο βασικές αρχές: την αυθεντικότητα και το βαθύ αίσθημα κοινωνικής ευθύνης. Στο ρητό του κεντήματος της γιαγιάς Θεανώς «Κι αυτό θα περάσει» πρόσθεσε τη δική του φράση «με αγώνα και με δουλειά», «Η δουλειά ήταν γι’ αυτόν η σημαντικότερη αιτία και υποχρέωση στη ζωή… ήταν το λιθαράκι στην απαραίτητη συνεχή δόμηση των κοινωνιών και του εποικοδομήματος της ανθρώπινης ανάπτυξης».

Έχω την αίσθηση —κι ας με συγχωρήσει ο συγγραφέας για την ενδεχομένως λαθεμένη ανάγνωση— ότι η επίκληση της μνήμης, οι εννέα ιστορίες που αφορούν στην πορεία της φαμίλιας του, είναι το άλλοθι για να εκτιμήσει τη δική του πορεία και να απολογηθεί, urbi et orbi, για τα δικά του πεπραγμένα.

«Άρχισε να κτυπάει την καμπάνα με ένα ρυθμό πιο γρήγορο από τον κανονικό, όλοι την κοιτούσαν παραξενεμένοι κι εκείνη από μέσα της ένιωθε να χτυπάει την καμπάνα όχι για τη λειτουργία, αλλά για το έθνος…».

Ήταν η Αγγέλα, η μία γιαγιά του συγγραφέα, το καλοκαίρι του 1921 στο πανηγύρι της Αγίας Μαρίνας, στο νησάκι απέναντι στο Γκιούλ Μπαξέ, ένα μικτό χωριό στο μυχό του κόλπου του Τσεσμέ, απέναντι από τη Χίο, η πρώτη ιστορία του αφηγήματος. Μέσα από τις σελίδες της παρελαύνει η αγωνία του μικρασιατικού ελληνισμού από τις αρχές του 20ού αιώνα, ειδικά μετά το κίνημα των Νεότουρκων και την ανάδυση του τουρκικού εθνικισμού. Εθνικισμός —αυτή η βαριά ασθένεια των δύο τελευταίων αιώνων, φαινόμενο κατ’ αρχάς ευρωπαϊκό και στη συνέχεια παγκόσμιο— σήμαινε εθνική καθαρότητα: η τύχη των εθνικών μειονοτήτων της οθωμανικής αυτοκρατορίας είχε πλέον προδιαγραφεί.

Την αρχή την είχαν κάνει οι Πόντιοι και ακολούθησαν οι Αρμένιοι. Οι Έλληνες της Μικράς Ασίας έπονταν... Το είχαν διαισθανθεί, όμως κανείς δεν φανταζόταν την τραγική εξέλιξη των πραγμάτων. Το καλοκαίρι του 1921 η ελληνική εμπλοκή στη Μικρά Ασία είχε καταλήξει σε τέλμα. Το περιστέρι δεν έφερε την «ελιά» που είχαν υποσχεθεί οι νικητές των εκλογών του 1920 και την ειρηνική απαγκίστρωση διαδέχθηκε η δραματική πορεία προς την Άγκυρα, η κατάρρευση του μετώπου, το ολοκαύτωμα του ελληνισμού της Ιωνίας, οι σφαγές, οι δηώσεις, οι ατιμώσεις, τα βασανιστήρια, τα τάγματα εργασίας, που κάποια πανεπιστημιακός ονόμασε αναιδώς «συνωστισμός στο λιμάνι της Σμύρνης».

Εγκλήματα ακατανόμαστα των νικητών που ήρθαν να προστεθούν σε εκείνα των ηττημένων. Αλίμονο στους λαούς! Ο πόλεμος είναι εξ ορισμού ανήθικη πράξη και κάθε συζήτηση για το Δίκαιο του πολέμου είναι εκ προοιμίου αφελής. Καταργεί κάθε αίσθημα ατομικής ευθύνης και αποθηριώνει τους ανθρώπους. Τελικά η Αγγέλα με την οικογένειά της και ενάμιση ακόμη εκατομμύριο πρόσφυγες θα βρεθεί ανέστια στην ελληνική πρωτεύουσα. Εκεί θα βρει έναν άλλο πρόσφυγα, από τον Τριπόταμο της Τήνου, τον Ζαχαρία Βιδάλη, που τα βήματά τους είχαν συναντηθεί κάποιους μήνες πριν στην παραλία της Σμύρνης.

Περίεργες οι ώρες του πολέμου και της ανασφάλειας. Σμιλεύουν έχθρες, φιλίες και αγάπες ακατάλυτες. Οι Τηνιακοί ήταν πάντα, επί αιώνες, ζυμωμένοι με την αποδημία. Ο Χαράλαμπος, ο πατέρας του Ζαχαρία, πολυφαμελίτης, φεύγοντας από τον Τριπόταμο είχε σβήσει κάθε ελπίδα επιστροφής. «Non si torna indietro», φυγή προς τα εμπρός, μια ιστορία πανάρχαια! «Η Γερμανία είναι εκεί που βρίσκομαι εγώ» δήλωνε το 1941 στις ΗΠΑ ο Thomas Mann. Και έκλεισε τον λόγο του:

«Δε θ’ αφήσουμε να πεθάνει η γη.
Δε θα αφήσουμε να πεθάνει η φλόγα.
Ας τείνουμε τα χέρια μας προς το φως.
Για να δεχτούμε τα δώρα του Θεού!»

Πήρε τον λόγο ο συγγραφέας, ευχαριστώντας τους συντελεστές, τους αναγνώστες που γέμισαν ασφυκτικά τον χώρο, υπέγραψε τα βιβλία του. Ακολούθησε το παραδοσιακό κέρασμα.  Εύχομαι να είναι καλοτάξιδο και στον δήμο Τήνου να συνεχίσει αυτές τις πρωτοβουλίες. Γιατί η Τήνος είναι νησί των Γραμμάτων και της Τέχνης και πρέπει το Α και το Ω για τη τοπική αρχή αλλά και για τους κατοίκους του.