Γράφει: Παναγιώτης Σιδηρόπουλος

Ολόκληρο το φωτορεπορτάζ σε Facebook άλμπουμ.
Το βιβλίο «Αλλάζει η Ελλάδα;».
O συγγραφέας Δημήτρης Σκάλκος.
Οι εκδόσεις Επίκεντρο.

Οι εκδόσεις Επίκεντρο παρουσίασαν το βιβλίο του Δημήτρη Σκάλκου:

• «Αλλάζει η Ελλάδα;», Η πολιτική οικονομία των μεταρρυθμίσεων

Για το βιβλίο μίλησαν:

• Ντόρα Μπακογιάννη, βουλευτής, πρώην υπουργός,
• Τάσος Γιαννίτσης, ομότιμος καθηγητής Εθνικού & Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, πρώην υπουργός,
• Πέτρος Παπασαραντόπουλος, συγγραφέας, εκδότης,
• Δημήτρης Σκάλκος, ο συγγραφέας του βιβλίου.

Τη συζήτηση συντόνισε ο Ηλίας Κανέλλης, δημοσιογράφος και εκδότης της επιθεώρησης, «The books’ journal».

Ο κος Κανέλλης καλωσόρισε τους παρευρισκόμενους στην αίθουσα Arhens και σχολίασε στη γραφιστική επιμέλεια της έκδοσης η οποία, όπως είπε, δίνει και την απάντηση (σ.σ. με το "ΌΧΙ" να κυριαρχεί στην εικόνα του εξωφύλλου). Εξέφρασε την προσωπική του αντίρρησή του σε αυτό, όπως κάνει και ο συγγραφέας άλλωστε, σε αυτό το δοκίμιο των 150 σελίδων, «Αφού δίνει με σαφήνεια τις μεταβλητές που επηρεάζουν τις μεταρρυθμιστικές προσπάθειες και αφού εντοπίζει τις προτεραιότητες που πρέπει να έχουν οι μεταρρυθμιστικές πολιτικές δυνάμεις, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η Ελλάδα αλλάζει!», είπε ο κος Κανέλλης και συμπλήρωσε, «Υπό προϋποθέσεις».

Για αυτές τις προϋποθέσεις μίλησαν οι κύριοι ομιλητές της παρουσίασης, με πρώτη την κα Ντόρα Μπακογιάννη, λόγω του βεβαρημένου πολιτικού προγράμματος της ημέρας.

Η κα Ντόρα Μπακογιάννη αναφέρθηκε στην πολιτική σύγκρουση που εκτυλισσόταν την ίδια ημέρα στη Βουλή με την ψήφιση του πολυνομοσχεδίου το οποίο, όπως σχολίασε η ίδια, παρά το ότι η ίδια ήταν και είναι φιλελεύθερη, δεν φαντάστηκε ποτέ ότι θα ερχόταν ποτέ νόμος με τον οποίο το σύνολο της υπέργειας και υπόγειας περιουσίας του ελληνικού κράτους, πλην της Ακρόπολης, των αρχαιολογικών χώρων και των περιοχών Natura, θα περνούσαν σε ένα ταμείο υπό των έλεγχο των δανειστών για 99 χρόνια.

Αναφερόμενη στο βιβλίο σχολίασε ότι απαντάει σε ένα δύσκολο ερώτημα το οποίο απαντιέται με την ψυχολογία, όταν είμαστε απελπισμένοι πιστεύουμε ότι δεν αλλάζει η Ελλάδα, και το αντίθετο. «Ο συγγραφέας ξεκινάει πολύ σωστά από μία βασική παρατήρηση, ότι η Ελλάδα διαψεύδει μία από τις βασικές παραδοχές της πολιτικής οικονομίας των μεταρρυθμίσεων, "οι οικονομικές κρίσεις ευνοούν τις αλλαγές"», είπε η κα Μπακογιάννη και συνέχισε, «Πρόκειται για τη "θεωρία της κρίσης" και η Ελλάδα παρότι ζει μία έντονη οικονομική κρίση, αδυνατεί να προχωρήσει στις ενδεδειγμένες αλλαγές λόγω της αντίστασης του πολιτικού και οικονομικού της συστήματος».

Σχολίασε την απουσία προετοιμασίας της χώρας μπροστά στην οικονομική κρίση σημειώνοντας ότι το πολιτικό προσωπικό στάθηκε κατώτερο των περιστάσεων, με εξαιρέσεις όμως φωνές που είχαν προειδοποιήσει για τον επερχόμενο Αρμαγεδώνα. Θύμισε τις θέσεις των κομμάτων περί «οχυρωμένης οικονομίας και λεφτά υπάρχουν» και την αδυναμία αποδοχής των πολιτικών, του κόστους των μεταρρυθμίσεων, «Ξέραμε το πολιτικό κόστος αλλά δεν θέλαμε να το πούμε στο λαό και δεν κάναμε αυτό που έπρεπε να κάνουμε», σχολίασε χαρακτηριστικά και κατέληξε βάσει αυτών στο συμπέρασμα ότι «η κρίση αυτή είναι βαθιά πολιτική κρίση» και σύγκρινε τη στάση του πολιτικού προσωπικού της Ελλάδας με αυτό της Κύπρου το οποίο «Στέκεται στο ύψος των περιστάσεων».

Με τον ίδιο τρόπο σχολίασε και τη συμπεριφορά των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης (ΜΜΕ) και της Ακαδημαϊκής ελίτ, «συμπεριφέρθηκαν όπως και το πολιτικό προσωπικό», είπε και συνέχισε πιο ειδικά αναφέροντας ότι τα ΜΜΕ λαΐκιζαν χωρίς να ακούγεται κάποια άλλη φωνή ενώ η Ακαδημαϊκή ελίτ έλαμψε δια της απουσίας της, με ελάχιστες εξαιρέσεις.

Απροετοίμαστη έκρινε και την κοινωνία να αντιμετωπίσει αυτή την κατάσταση, «Όχι λόγω ημών, αλλά γιατί δεν ήθελε να είναι έτοιμη», είπε χαρακτηριστικά και συμπλήρωσε, «Δεν ήθελε να παραδεχτεί ότι τα πράγματα έπρεπε να αλλάξουν, για αυτό και οι αντιστάσεις ήταν πολύ μεγαλύτερες».

Ευθύνες επέρριψε και στους εταίρους μας και συμπύκνωσε τις παρατηρήσεις της στο ότι «Η Ελλάδα δεν έκανε το αυτονόητο, το σχεδιασμό ενός προγράμματος προσαρμογής που να το οικειοποιηθεί, να το εφαρμόσει και να το υποστηρίξει στο λαό, αυτό που έγινε και ήταν απολύτως αναγκαίο, τη δημοσιονομική προσαρμογή».

«Οι μεγαλύτεροι δημαγωγοί της χώρας έχουν την ευθύνη του δυσκολότερου προγράμματος που έχει ποτέ εφαρμοστεί. Συνεχίζουν να σκέφτονται ακριβώς με τον ίδιο τρόπο, είναι βαθιά κρατιστές, δημιουργούν νέα έξοδα στο κράτος ενώ παράλληλα πρέπει να περάσουν μέτρα αξίας δις, και για αυτό οι ατελείωτοι φόροι», είπε η κα Μπακογιάννη σχολιάζοντας τη σημερινή κατάσταση, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι «Αν η χώρα δεν κυβερνηθεί σήμερα από μία μεταρρυθμιστική συμμαχία, δεν έχει αύριο». Εξέφρασε όμως την αισιοδοξία της διότι υπάρχουν άνθρωποι σαν το συγγραφέα αλλά και διότι όλοι έχουν ωριμάσει και μπορεί πλέον να γίνει αυτή η αλλαγή.

Ως έναν από τους ανθρώπους που είχε προβλέψει και προειδοποιήσει για τις εξελίξεις, χαρακτήρισε ο κος Κανέλλης τον κος Τάσο Γιαννίτση και του έδωσε το λόγο.

«Η Ελλάδα και αλλάζει και δεν αλλάζει», είπε ο κος Τάσος Γιαννίτσης παίρνοντας το λόγο, «Αλλάζει δραματικά διότι η Ελλάδα είναι κάτι πολύ διαφορετικό απ' ότι ήταν 6 χρόνια πριν και δεν αλλάζει από μία σειρά οπτικές, ορισμένες από τις οποίες σχολίασε η κα Μποακογιάννη, αντιλήψεις, ιδεολογίες κ.λπ.. Υπάρχει κόσμος που μαθαίνει, και το πολιτικό σύστημα σίγουρα μαθαίνει».

Σημείωσε την «τεράστια φτωχοποίηση», τη «μείωση των εισοδημάτων», που κατά μέσο όρο αγγίζει το 39% μέσα στα 7 χρόνια, ενώ υπάρχουν ομάδες που έχασαν πολύ περισσότερα και άλλες πολύ λιγότερα, «Όταν βγούμε από την κρίση, η Ελλάδα θα είναι κάτι πολύ διαφορετικό», είπε χαρακτηριστικά ο ομιλητής.

«Γιατί αποτύχαμε μέχρι τώρα; Γιατί η Ελλάδα είναι σε διαφορετική θέση από άλλες χώρες;», αναρωτήθηκε ο ομιλητής και έδωσε τη δική του εκδοχή αναφερόμενος σε νοοτροπίες, αντιλήψεις, τρόπους λειτουργίας όλων των συστημάτων. Σημείωσε και ο ίδιος το ρόλο των ΜΜΕ τον οποίο χαρακτήρισε «τραγικό», και εξακολουθεί ίσως να είναι σε συστημικό επίπεδο, «ήταν μοχλός στο τι έγινε και που φτάσαμε».

Ως «Δημοσιονομική φούσκα» χαρακτήρισε την ελληνική οικονομία το 2009, μία ανάπτυξη βασισμένη στα δάνεια τα οποία μόλις κόπηκαν, κατέρρευσε, «κάθισε βροντερά», ήταν η ακριβής έκφραση του κου Γιαννίτση, η οποία έκφραση συμπληρώθηκε με κάτι περισσότερο βροντερό, «Δεν έχουμε συνειδητοποιήσει ότι έχουμε πτωχεύσει, είμαστε μία πτωχευμένη κοινωνία και αυτό σημαίνει συγκεκριμένα πράγματα», είπε και σύγκρινε τη νέα 100ετή δέσμευση της δημόσιας περιουσίας, με κάτι παρόμοιο που έγινε το 1897, μετά τον πόλεμο, με τα κρατικά μονοπώλια.

«Ποιος πληρώνει;», ήταν το επόμενο ερώτημα του κου Γιαννίτση, και διευκρίνισε ότι, π.χ., το ασφαλιστικό σύστημα δεν το πληρώνουν μόνον οι εργαζόμενοι με τις εισφορές τους αλλά και όλοι με τους έμμεσους φόρους, όσοι πληρώνουν φόρους περιουσίας, όσοι έχουν ανάγκη από υπηρεσίες του δημοσίου, ακόμα και οι άνεργοι, «9 δις είναι οι εισφορές και 7 δις η κρατική χρηματοδότηση».

«Πως αλλάζει αυτό; Δεν ξέρω! Δεν έχω λύση! Λες στους συνταξιούχους να πάνε να δουλέψουν πάλι; Λες σε όσους πήραν σύνταξη στα 40-45 και είναι τώρα πολύ μεγαλύτεροι, να πάνε να δουλέψουν; Είναι ένας τεράστιος κόμπος», ήταν οι προβληματισμοί που κατέθεσε ο κος Γιαννίτσης με έναν έντονα προσωπικό τόνο.

Ως βασικό θέμα που θέτει ο συγγραφέας στο βιβλίο του, ο κος Γιαννίτσης εντόπισε το πως κινείται η Ελλάδα στο χώρο της ανάπτυξης, της εξέλιξης και του μετασχηματισμού, και αυτή η κίνηση είναι και προς τα εμπρός και προς τα πίσω, όπως είπε και σημείωσε το πόσο επώδυνη είναι αυτή η διαδικασία, ιδίως μεταπολεμικά, στηριζόμενη στις ξένες επενδύσεις και πολύ αργότερα στους ευρωπαϊκούς πόρους, «Βλέπουμε μία οικονομία με δυναμισμό μόνον όταν έρχονται κεφάλαια απ' έξω».

Στο αδιέξοδο που ζούμε σήμερα μας οδήγησε η σχέση αύξησης του ΑΕΠ σε σχέση με την αύξηση του δανεισμού, «1 μονάδα στο ΑΕΠ απαιτούσε 1,5 μονάδα πρόσθετου δανεισμού», σημείωσε ο ομιλητής και συμπλήρωσε αναφερόμενος στη σημερινή δομή της οικονομίας, «Πάσχουμε στους βασικούς μοχλούς επιτυχίας των σύγχρονών συστημάτων, γνώση, τεχνολογία, καινοτομία, κράτος, δικαιοσύνη, επιχειρηματικότητα, στους οποίους έχουμε από λίγο και όχι κάτι πολύ ισχυρό που να μας βγάλει από την κρίση».

Διαφοροποίησε τις έννοιες «Μεταρρύθμιση» και «Αποτελεσματική πολιτική», σημειώνοντας ότι κάποια πράγματα είναι θέμα μεταρρυθμίσεων αλλά και πολλά άλλα είναι απλώς θέμα αποτελεσματικής πολιτικής.

Στο ερώτημα «Πότε θα καταλάβει ο λαός ότι απαιτούνται μεταρρυθμίσεις», ο κος Γιαννίτσης απάντησε, «Μπορεί και να μην το καταλάβει ποτέ και δεν είναι δεδομένο το πως επηρεάζει μία κρίση την κοινωνία και τις προοπτικές της».

Εξέφρασε την άποψη ότι η Ελλάδα δεν είναι καταδικασμένη να μην αναπτυχθεί, το πότε είναι αυτό που κάνει τη διαφορά και αυτό εξαρτάται από εμάς, εάν δεν κάνουμε τίποτα η ανάπτυξη θα αρχίσει σε 25 χρόνια, εάν κάνουμε κάτι, αυτό μπορεί να συμβεί πολύ νωρίτερα.

Μία πολύ σοβαρή αιχμή του κου Γιαννίτση αφορούσε τη συνταγματικότητα της λειτουργίας του πολιτικού συστήματος βάσει του πολιτικού κόστους, σημειώνοντας ότι το θέμα του «πολιτικού κόστους» εγείρει θέματα που αφορούν τους συνταγματολόγους διότι από τη στιγμή που οι κανόνες λειτουργίας του πολιτισμού συστήματος παράγουν αυτά τα αποτελέσματα, πρέπει να βρεθεί τρόπος να μην τα παράγουν.

Κλείνοντας, ο κος Γιαννίτσης έδωσε μία άλλη διάσταση στο «πολιτικό κόστος» που προκύπτει από τις αλλαγές, σημειώνοντας ότι τέτοιο κόστος προκύπτει και από τις μη αλλαγές και είναι πολύ μεγαλύτερο, τεράστιο, και το πληρώνουμε ήδη και θα το πληρώνουμε για πολλά χρόνια.

Ο εκδότης του Επίκεντρου Πέτρος Παπασαραντόπουλος, μίλησε με την ιδιότητα του αναγνώστη του βιβλίου του Δημήτρη Σκάλκου. Αν και αρχικά φάνηκε ως λογοπαίγνιο, αποδείχτηκε ότι κυριολεκτούσε βάσει των σχολίων και των παρατηρήσεων του που ακολούθησαν.

Σε αντίθεση με τους προηγούμενους ομιλητές που ήταν απόλυτα ή υπό προϋποθέσεις αισιόδοξοι, ο εκδότης προϊδέασε ότι θα καταθέσει την απαισιόδοξη προοπτική, ευχόμενος να αποδειχθεί μόνον ως απαισιοδοξία του λόγου του και όχι κάτι ευρύτερο.

Εάν εκβιαζόταν ο κος Παπασαραντόπουλος να δώσει μία απάντηση στο ερώτημα του τίτλου του βιβλίου, η πιθανή απάντησή του θα ήταν όχι. «Σε ένα ευσύνοπτο κείμενο βλέπουμε όλη τη σύγχρονη τραγωδία της Ελλάδας της κρίσης», συμπλήρωσε ο εκδότης και συνέχισε, «Οι μεταρρυθμίσεις που έχουν γίνει, κάποιες από τις οποίες κενές περιεχομένου, μου θυμίζουν την αρβανίτικη ρήση, "με τον ήλιο τα βγάζω, με τον ήλιο τα βάζω, τι έχουν τα έρμα και ψοφάνε". Αυτό είναι η Ελλάδα της κρίσης των τελευταίων ετών».

Ως κεντρική διαπίστωση του βιβλίου, ο εκδότης εντοπίζει το ότι η ελληνική κρίση και οι δυσκολίες αντιμετώπισής της οφείλονται σε θεσμική αποτυχία της χώρας και διάβασε αποσπάσματα του βιβλίου που επιβεβαιώνουν τη διαπίστωσή του. Αυτό όμως, όπως είπε, δείχνει και το μέγεθος των μεταρρυθμίσεων που πρέπει να γίνουν, και όπως γράφει ο κος Πάνος Καζάκος στον πρόλογο, «Απαιτείται καθεστωτική αλλαγή», με την Ελλάδα να παρουσιάζει εκείνα τα χαρακτηριστικά που θα τη χαρακτήριζαν ως μπλοκαρισμένη κοινωνία, μία κοινωνία που αναγνωρίζει αλλά δεν μπορεί να υπερβεί τα δομικά της προβλήματα.

Η σημαντική συνιστώσα της κρίσης, κατά το Σκάλκο, είναι οι «ομάδες συμφερόντων», με το μπλοκάρισμα να γίνεται κυρίως στο μικροεπίπεδο, όχι στο μάκρο. Συμφώνησε επίσης με τη διαπίστωση και του Πάνου Καζάκου στον πρόλογο, «Τηρουμένων των αναλογιών, η κατάσταση που βιώνουμε σήμερα έχει αρκετές ομοιότητες με τις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού, με τη χαρακτηριστική τους ακραία εκδοχή κρατικισμού». Υποστήριξε όμως ότι αυτή η παρατήρηση πρέπει να συνδυαστεί με την παρατήρηση που κάνει ο συγγραφέας μιλώντας για την Τσεχοσλοβακία, «Στην τότε παρακμάζουσα Τσεχοσλοβακία, οι δοκιμαζόμενοι πολίτες είχαν συνειδητοί επίγνωση των κακώς κείμενων της χώρας τους και ήταν πρόθυμοι να υποστηρίξουν ένα ριζοσπαστικό πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων. Στην Ελλάδα, δεν το έχουμε αυτό, στη μεγάλη πλειοψηφία τους οι πολίτες αντιστέκονται με κάθε δυνατόν μέσο».

Σε αυτή την οπτική του συγγραφέα, ο εκδότης κατέθεσε τις παρατηρήσεις του, κριτικού χαρακτήρα λέγοντας, «η θεσμική οπτική δεν είναι αρκετή για να ερμηνεύσει κρίσιμα κοινωνικά φαινόμενα, πρέπει να συνδυαστεί με το ιδεολογικό επίπεδο, με τις ιδέες, τις νοοτροπίες, τα στερεότυπα που ηγεμονεύουν στους κοινωνικούς σχηματισμούς», είπε ο κος Παπασαραντόπουλος και σημείωσε ότι θα δίσταζε να συσχετίσει τις ιδεολογίες ως υποκατηγορία του θεσμικού περιβάλλοντος θεωρώντας ότι οι ιδέες και ιδεολογίες συγκροτούν ένα αυτοτελές επίπεδο κοινωνικών πεποιθήσεων και πρακτικών, σε μία σχέση διαρκούς αλληλεπίδρασης με το θεσμικό επίπεδο. Άλλωστε, όπως σημείωσε, το βασικό ερώτημα είναι, «φταίνε οι κυρίαρχες κοινωνικές δομές ή οι άνθρωποι με τις συμπεριφορές τους;», το οποίο στη γενική του μορφή είναι το «εάν οι δομές κυριαρχούν πάνω στους ανθρώπους ή οι άνθρωποι πάνω στις δομές».

Τη διαφωνία του με το συγγραφέα την εντόπισε όμως περισσότερο στη δοσολογία του μείγματος και στις αποχρώσεις χρησιμοποιώντας ως παράδειγμα το ερώτημα, «ποιο είναι το κύριο χαρακτηριστικό της κρίσης;», ο Σκάλκος θα απαντούσε, «η θεσμική αποτυχία», ενώ ο ίδιος θα απαντούσε, «η ανθρωπολογική καταστροφή».

Κατέθεσε όμως την πεποίθησή του ότι και οι δύο θα συμφωνούσαν με το απόσπασμα από τον «Ηγεμόνα» του Μακιαβέλι που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας στην αρχή του βιβλίου του,

«Και πρέπει να θυμόμαστε ότι, δεν υπάρχει δυσκολότερο ή πιο επικίνδυνο στην εφαρμογή του ή περισσότερο αβέβαιο στην επιτυχία του πράγμα, από την εισαγωγή μιας νέας τάξης πραγμάτων. Γιατί ο καινοτόμος έχει εχθρούς του όλους εκείνους που τα κατάφερναν καλά στην προηγούμενη κατάσταση, και αδιάφορους υπερασπιστές όσους μπορεί να τα πάνε καλά στη νέα κατάσταση [και οι οποίοι] δεν πιστεύουν αμέσως σε νέα πράγματα μέχρι να έχουν την εμπειρία τους».

Ο συγγραφέας Δημήτρης Σκάλκος ευχαρίστησε όλους όσοι ήταν εκεί, «τους εξαιρετικούς συνομιλητές» που του έκαναν την τιμή να μιλήσουν για το βιβλίο του. Χαρακτήρισε πολύ σημαντικές τις παρατηρήσεις τους, «είναι παράλειψή μου που πολλές από αυτές δεν τις συμπεριέλαβα στο βιβλίο», είπε τονίζοντας την αξία τους και συμπεραίνοντας από αυτό ότι και το βιβλίο θα ήταν ακόμα καλύτερο αλλά και το ότι η κρίση έχει διαφορετικές αναγνώσεις, πολλές πλευρές οι οποίες δεν έχουν αναλυθεί όπως θα έπρεπε.

Σε αυτό εντόπισε και ένα από τα βασικά εμπόδια υπέρβασης της κρίσης στην οποία έχουμε περιέλθει, «Διαβάζουμε λάθος την κρίση, τα αίτιά της και τους χειρισμούς της. Αφετηρία του βιβλίου ήταν η διαπίστωση ότι 7 χρόνια τώρα, η Ελλάδα δεν αλλάζει».

«Αυτή η αδυναμία ερμηνείας της κρίσης προκάλεσε δύο διαφορετικές αντιδράσεις, α) η φυγή από την πραγματικότητα και, β) η παθητική αποδοχή της», είπε ο συγγραφέας και σημείωσε ότι και τα δύο συνέκλιναν στο ίδιο αποτέλεσμα, στο να δυσκολευόμαστε να γυρίσουμε σελίδα και πρέπει ίσως να αφήσουμε τα εργαλεία της οικονομικής επιστήμης και να χρησιμοποιήσουμε τα εργαλεία της πολιτικής ψυχολογίας διότι είναι ξεκάθαρη η δυσκολία να ερμηνεύσουμε και να βρούμε το δρόμο μας μέσα από αυτή τη σύνθετη πολιτική και οικονομική πραγματικότητα.

Ως «χειρότερο όλων» σημείωσε την απουσία προοπτικής, η αδυναμία πρόβλεψης των επερχόμενων, το που τελειώνει αυτό. Κοινή πεποίθηση είναι το ότι η έξοδος από την κρίση προϋποθέτει θυσίες από όλους αλλά οδηγούμαστε στην αποδοχή ευφάνταστων λύσεων, χωρίς επιπτώσεις, οι οποίες διαιωνίζουν το πρόβλημα, «Η Ευρώπη δεν θα μας αφήσει να καταρρεύσουμε, θα αξιοποιηθεί ο ορυκτός πλούτος της χώρας, πλούσιοι ομογενείς, το ξανθό γένος ...».

Σημείωσε επίσης τη συμβολή του πολιτικού προσωπικού σε αυτόν τον «αμυντικό μηχανισμό» των πολιτών, «μεγεθύνθηκε και μονιμοποιήθηκε με τα "Ζάππεια", την επιτροπή διαγραφής του χρέους κ.λπ. με αποτέλεσμα απλώς να αναπαράξουν το στρεβλό οικονομικό και πολιτικό σύστημα σε χαμηλότερο επίπεδο ισορροπίας».

Παρέπεμψε στη διεθνή εμπειρία και επιστημονική έρευνα για την ερμηνεία της κρίσης και της αδυναμίας υπέρβασής της αναφέροντας ως παραδείγματα την ανισότητα που υπήρχε και πριν, την αύξηση ποσοστών της ακροδεξιάς, την κοινωνική αδικία.

Συμπύκνωσε την άποψή στη φράση, «Οι πολίτες δικαιούνται να έχουν αυταπάτες, οι πολιτικοί ποτέ», και σημείωσε την ανάγκη για μία νέα εθνική αυτογνωσία, επαναξιολόγηση των λαθών του παρελθόντος, των επιλογών για τη θέση της Ελλάδας στον κόσμο και μία πολιτική συνεννόηση στη βάση του «ξεχασμένου» δημόσιου συμφέροντος, δύσκολα προσδιορίσιμου αλλά υπαρκτού.