Γράφει: Μίλτος Γήτας

Ο Χρίστος Κ. Χριστοδούλου κατάγεται από την Ξάνθη. Σπούδασε δημοσιογραφία, δημόσιες σχέσεις, διοίκηση επιχειρήσεων και σκηνοθεσία κινηματογράφου. Συνεργάστηκε με τις εφημερίδες «Μακεδονία», «Θεσσαλονίκη», «Τα Νέα», «Ελευθεροτυπία», «Ανατολή Λασιθίου», «Χανιώτικα Νέα» και «Εμπρός».

Διατέλεσε διευθυντής του γραφείου Τύπου του υπηρεσιακού πρωθυπουργού Ιωάννη Γρίβα και σύμβουλος Τύπου του πρωθυπουργού Ξενοφώντος Ζολώτα. Εργάστηκε ως ξένος ανταποκριτής κυπριακών, γαλλικών και αμερικανικών ΜΜΕ.

Στη διάρκεια της Χούντας δημιούργησε τον κινηματογράφο τέχνης «Αλκυονίς». Υπήρξε παραγωγός περισσότερων από 1.000 ντοκιμαντέρ, που γυρίστηκαν από την ΕΡΤ την περίοδο 1978-2003. Έχει γράψει τα βιβλία «Τα φωτογενή Βαλκάνια των Αδελφών Μανάκη», «Ο εκδότης Ιωάννης Βελλίδης», «Οι τρεις ταφές του Χασάν Ταχσίν Πασά» κ.ά. Το 2006 τιμήθηκε με το δημοσιογραφικό Βραβείο του Ιδρύματος Μπότση. Βιβλία του έχουν μεταφραστεί στην αγγλική και στην τουρκική γλώσσα. Με αφορμή την παρουσίαση του νέου του βιβλίου, «Ο Έλληνας Τούρκος», των εκδόσεων Επίκεντρο στα Γιάννενα στις 30 Μαρτίου στο Μουσείο Αργυροτεχνίας του Πολιτιστικού Ιδρύματος Πειραιώς μίλησε στον ανταποκριτή του BOOKIA, Μίλτο Γήτα.

Στη νέα του μυθιστορηματική βιογραφία ο Χρίστος Χριστοδούλου αφηγείται την άγνωστη ιστορία ενός Έλληνα από τη Χίο, την εποχή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που ξεκίνησε ως σκλάβος και έγινε Μεγάλος Βεζίρης.

Ο κεντρικός ήρωας του βιβλίου υπήρξε μια υπαρκτή, προβεβλημένη αλλά διφορούμενη ιστορική προσωπικότητα. Ήταν πρώην σκλάβος, πρώην Έλληνας και πρώην χριστιανός. Η περίπτωση του ανθρώπου αυτού, που παραμένει ελάχιστα γνωστή στη χώρα μας, δεν απασχόλησε παρά κάποιους ερευνητές στη Χίο όπου γεννήθηκε και τους συγγενείς του στην Κωνσταντινούπολη όπου εν συνεχεία έζησε και αναδείχτηκε.

Οι επιλογές αυτού του ανθρώπου δεν καθόρισαν μόνο την προσωπική του μοίρα αλλά και τις συνέπειες τους πάνω στο σώμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η ζωή του, ζωή ενός πολύ ευφυούς ριζοσπάστη αλλά και πολύ τυχερού ανθρώπου, δοκιμάστηκε μέσα σε ένα πλαίσιο όπου κυριάρχησαν πόλεμοι, σφαγές, πολιτικές συνωμοσίες, διεθνείς ίντριγκες, οικονομικές κρίσεις και μαζί ο απαράμιλλος κοσμοπολιτισμός της Κωνσταντινούπολης.

Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο συγγραφέας, «σπάνια βρίσκει κανείς ένα τόσο τέλειο συνδυασμό κεντρικού ήρωα, ιστορικού-κοινωνικού πλαισίου και ανθρώπινης μοίρας. Σπάνια επίσης συναντάει κανείς μια τόσο προφανή περίπτωση ελληνοτουρκικής συμβίωσης κι επιβίωσης. Διαβάζοντας αυτό το βιβλίο του οποίου όλες οι πληροφορίες είναι εξαντλητικά τεκμηριωμένες, ο αναγνώστης δεν θα ταλαιπωρηθεί από εθνοκάπηλους προσδιορισμούς και ετικέτες για τον «άλλο». Άλλωστε ο τίτλος του δεν παραπέμπει σε μια διαφορά, αλλά σε μια εξίσωση».

Ποια ήταν η αφορμή που σας οδήγησε στη συγγραφή βιβλίων και μάλιστα ιστορικών;

Επί 600 χρόνια συνυπάρχουν εντός, εκτός και επί τα αυτά, ο Ελληνισμός με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι μεταξύ τους  αλληλεπιδράσεις είναι άπειρες και είναι προφανείς. Παραδόξως υπάρχει νομίζω, μια παραμόρφωση στον τρόπο που βλέπει η μια χώρα την άλλη παρότι όπως έλεγε ο μεταρρυθμιστής Σουλτάνος Μαχμούτ ο 2^ος, «η αυτοκρατορία μου έχει ανάγκη τους Ελληνες, και οι Ελληνες  την αυτοκρατορία μου».

Σε μια άλλη ιστορική φάση, -όταν πρόβαλε απειλητικός ο πανσλαβισμός, κάποιοι – Ελληνες και Τούρκοι με την επίνευση των δυτικοευρωπαίων- καλλιέργησαν ακόμα και  την ιδέα της από κοινού διοίκησης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η παρουσία των Ελλήνων στην οικονομία , την διπλωματία, το εμπόριο, την διοίκηση, τον πολιτισμό  και το τραπεζικό σύστημα της Τουρκίας είναι τόσο εντυπωσιακή όσο και  ατελής στην ψύχραιμη αξιολόγηση της.. Οι Ελληνες και οι Εβραίοι υπήρξαν τα πιο ευφυή, δραστήρια και νομοταγή στοιχεία του κράτους των Σουλτάνων με μια ακαταπόνητη και γόνιμη συμμετοχή στην ύπαρξη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, επ ωφελεία  της δικής τους πίστης και της δικής τους φυλής.

Ε, όλα αυτά με οδήγησαν να  επιλέξω και να ασχοληθώ με κάποιες επιφανείς προσωπικότητες που άφησαν την σφραγίδα τους στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, σε μια  προσπάθεια να καλύψω κάποια από τα κενά και να συμβάλλω σε μια συνετή επανεκτίμηση της  σχέσης Ελλάδας – Τουρκίας.

Το επάγγελμα του δημοσιογράφου θεωρείτε πως βοήθησε στην έρευνα που κάνετε κατά καιρούς για τα βιβλία σας;

Η δημοσιογραφία σου μαθαίνει την μέθοδο και την αξία της έρευνας. Σου μαθαίνει επίσης να γράφεις με σαφήνεια, πυκνότητα και κάποτε-κάποτε, με στυλ. Τα ιστορικά βιβλία –όπως ένα καλό ρεπορτάζ- βασίζονται στην έρευνα. Αν διαθέτουν και ύφος συγγραφικό τόσο το καλλίτερο.

Τα δικά μου βιβλία βασίζονται σε άπειρες πηγές, σε εξαντλητική έρευνα που με τον όγκο και την ποικιλία της δίνει παλμό, ανατροπές, εκπλήξεις, χαρακτήρες, δραματικές εντάσεις, πληροφορίες, χιούμορ και πλοκή στην αφήγηση. Ο «Έλληνας Τούρκος» διαθέτει επιπλέον  μια μοναδική εικονογράφηση με 80 αυθεντικές λιθογραφίες της εποχής. Πάντως τα  βιβλία μου δεν  διεκδικούν τον ακαδημαϊκό ρόλο, ούτε τον τίτλο  ενός ιστορικού συγγράμματος, αλλά μιας ξεκούραστης  μυθιστορίας.

Αριστερά: Σπάνια φωτογραφία του Ιμπραήμ Ετχέμ Πασά. Δεξιά: Ο Ιμπραήμ Ετχέμ Πασάς στο τέλος της ζωής του.

Τα τελευταία σας βιβλία αναφέρονται σε πολιτικά πρόσωπα της πρόσφατης ελληνοτουρκικής ιστορίας. Τι είναι αυτό που σας γοητεύει σε αυτή την περίοδο;

Όλες οι περίοδοι της Οθωμανικής ιστορίας έχουν αφήσει το αποτύπωμα τους πάνω στο σώμα των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Αλλά ο 19^ος  και ο 20ός αιώνας υπήρξαν οι πιο σημαντικοί. Τότε συνέβησαν όλα. Από την Ελληνική Επανάσταση και την σφαγή της Χίου, μέχρι την ίδρυση του Ελληνικού Κράτους, τους Βαλκανικούς πολέμους και την Μικρασιατική Καταστροφή.

Η ταραγμένη αυτή περίοδος,  επιστέφεται από την πολιτική ιδιοφυία του Βενιζέλου, και από την πλευρά της Τουρκίας, από το εκσυγχρονιστικό εκτόπισμα του Κεμάλ. Τότε πάει κάτι να γίνει στα ελληνοτουρκικά… Το στοιχείο αυτό υπήρξε μια επί πλέον ερεθιστική πρόκληση να ασχοληθώ με αυτή την ιστορική περίοδο.  Εξ ου και η τριλογία Κεμάλ, Χασάν Ταχσίν Πασάς.  Ιμπραήμ Εντχέμ Πασάς. Τρείς κορυφαίες μορφές στην δύσκολη ελληνοτουρκική πραγματικότητα…

Ιμπραήμ Ετέμ Πασάς. Αναγόρευσή του σε Μέγα Βεζύρη. Ανάγνωση του διατάγματος του Σουλτάνου.

Στο νέο σας βιβλίο «Ο Έλληνας Τούρκος»  αναφέρεστε σε έναν Έλληνα που έγινε μουσουλμάνος και μάλιστα Μέγας Βεζίρης. Πόσο συχνό φαινόμενο ήταν κάτι τέτοιο εκείνη την εποχή;

Ο Ιμπραήμ Εντχέμ Πασάς ήταν 100% Έλληνας. Αλλά για μένα, δεν ήταν εκεί το ζήτημα. Το θέμα ήταν ότι έγινε Μέγας Βεζίρης, πράγμα που σημαίνει ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία λειτουργούσε –και λειτουργούσε καλά- χωρίς φυλετικές προκαταλήψεις, χωρίς ρατσισμούς, χωρίς τίτλους ευγένειας  και χωρίς ταξικές διακρίσεις.

Πλήθος ελλήνων διακρίθηκαν  τότε σε όλους τους τομείς. Πλήθος επίσης Εβραίων, Αρμενίων, Αλβανών, Σέρβων και Αράβων. Όλοι αυτοί, δεν χρειάστηκε να εξισλαμιστούν για να ανέλθουν στην εξουσία. Εξισλαμισμοί ασφαλώς γίνονταν κάτω  από καθορισμένες προϋποθέσεις που όμως δεν απαλύνουν την τραγικότητα της πράξης.

Ποιο στοιχεία της προσωπικότητας του Εντχέμ Πασά σας γοητεύουν και γιατί;

Ο Εντχέμ Πασάς ήταν τέρας μόρφωσης, εξαιρετικός οικογενειάρχης, ακούραστος δουλευτής  κι εκσυγχρονιστής ως το κόκκαλο. Εμένα όμως δυό άλλα στοιχεία της προσωπικότητας του με συγκίνησαν. Πρώτον υπήρξε έντιμος μέχρι κεραίας όπως συμφωνούν όλες οι πηγές του καιρού του. Σε μια χώρα όπου κυριαρχούσε η απόλυτη διαφθορά, αυτός δεν έδωσε ποτέ καμιά αφορμή. «Οι προτιμήσεις του είναι απλές και η περιουσία του σεμνή» έγραφαν οι εφημερίδες.

Το δεύτερο στοιχείο ήταν ότι εμφανιζόταν ως Τσερκέζος και Μουσουλμάνος με αποτέλεσμα να «υποδύεται» έναν άλλο εαυτό. Κι αυτό του κόστισε πολλά στον χαρακτήρα του, στην συμπεριφορά του. Δεν υπάρχει ούτε μία απεικόνισή του στην οποία να χαμογελά. Κουβάλαγε μεγάλο βάρος όπως όλοι οι …καθώς πρέπει αποστάτες. Κατ εμέ, βασανίστηκε ισόβια για κάτι που δεν έπραξε ο ίδιος αλλά του το επέβαλαν οι πάτρωνες του.. Ας μην ξεχνάμε ότι ήταν σχεδόν μωρό όταν αμέσως μετά τις τρομαχτικές σφαγές της Χίου προσηλυτίστηκε υποχρεωτικά στο Ισλάμ. Έτσι γινόταν τότε με τους σκλάβους, όπως ο Εντχέμ.

Βλάχα από τα Γιάννενα, χωρική από την Πρέβεζα και γυναίκα από τα Τρίκαλα 1873

Με ποιο τρόπο έρχονται στη γνώση σας ή στην κατοχή σας σημαντικές πληροφορίες που βοηθάνε στη συγγραφή των βιβλίων σας;

Μίλησα πριν για την σημασία του  εντοπισμού και της αναδίφησης των ιστορικών πηγών.  Στις έρευνές μου βρήκα πολύ υλικό στα ελληνικά αρχεία. Χρησιμοποίησα επίσης απομνημονεύματα επιφανών διπλωματών και πολιτικών. Μελέτησα τις διακρατικές συνθήκες των μεγάλων δυνάμεων της εποχής με την Τουρκία  και τα νομοθετήματα του Οθωμανικού κράτους. Σελίδες ατέλειωτες.

Αλλά και το ιντερνετ είναι χρυσορυχείο για τους ερευνητές. Αρκεί να ξέρεις να πλοηγείσαι, να βάζεις στόχους να κατέχεις  μερικές ξένες γλώσσες και να επισκέπτεσαι  συχνά τον οφθαλμίατρο για κολλύρια που ξεκουράζουν τα μάτια.

Γιατί κατά τη γνώμη σας ο Εντχέμ Πασάς δεν ήθελε να παραδεχθεί την Ελληνική καταγωγή του και προσπαθούσε να θολώσει την αλήθεια;

Η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν μια πολυεθνική, πολυφυλετική και πολυθρησκευτική αυτοκρατορία. Σύμφωνοι.  Αλλά η κυρίαρχη θρησκεία ήταν το Ισλάμ. Το καθεστώς ήταν απολυταρχικό και Θεοκρατικό.  Συνεπώς για την κοινή γνώμη ήταν  πιο δημοφιλές, πιο αποδεκτό ένα δημόσιο πρόσωπο να είναι   μουσουλμάνος, παρά  χριστιανός ή  Εβραίος.

Ο Εντχέμ Πασάς υιοθετήθηκε από έναν Τσερκέζο μουσουλμάνο μεγιστάνα, που του έδωσε την δική του εθνική και θρησκευτική ταυτότητα. Τελικά αυτό διευκόλυνε την ανέλιξη του Εντχέμ στα ανώτατα κλιμάκια της Οθωμανικής γραφειοκρατίας, παρόλο που όλοι  μα όλοι –και ο ίδιος- ήξεραν από πού κράταγε η σκούφια του.

Γιάννενα, 1848

Ποιες ήταν οι σχέσεις του Εντχέμ Πασά με τα Γιάννενα; Έχουμε κάποιες πληροφορίες από την περίοδο εκείνη;

Η καριέρα του Εντχέμ Πασά ως ανώτατου λειτουργού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είναι ένας λαβύρινθος. Υπηρέτησε σε αναρίθμητες θέσεις και πρόσφερε πλούσιο επιστημονικό και εκσυγχρονιστικό έργο. Στα Γιάννενα ήρθε ως Βαλής όταν  η πόλη έγινε έδρα Γενικής Διοίκησης, σε αντικατάσταση εκείνης των Τρικάλων. Η στρατηγική και οικονομική σημασία της τεράστιας γεωγραφικής δικαιοδοσίας των Ιωαννίνων ήταν αναντικατάστατη για την Τουρκία.

Ο Εντχέμ δεν παρέμεινε επί πολύ στο πόστο αυτό αλλά άφησε σημαντικό έργο ιδίως στις υποδομές, στην πάταξη της ληστοκρατίας και στην μείωση των υπαλλήλων του δημοσίου. Ανακλήθηκε στην Κωνσταντινούπολη όταν «τα χάλασε» με τον Μητροπολίτη Ιωαννίνων  και όταν η γυναίκα του αρρώστησε από ημικρανίες εξ αιτίας της υγρασίας. Φαίνεται ότι το ελληνικό υπουργείο εξωτερικών τον παρακολουθούσε στενά διότι υπάρχουν εκθέσεις όπου οι έλληνες πρόξενοι στην πόλη τον κατηγορούσαν ότι διοικούσε «μετά πολιτικού φανατισμού», δηλαδή εις βάρος των χριστιανών.

Ο αυστριακός πρόξενος αντίθετα τον επαινεί για τον καλό χαρακτήρα του και τα έργα που πραγματοποιούσε στα Γιάννενα και την ευρύτερη περιοχή.

Γιατί τα τελευταία χρόνια τα ιστορικά βιβλία γνωρίζουν επιτυχία; Είναι ανάγκη που πηγάζει από τους δημιουργούς ή από τους αναγνώστες που αναζητούν ιστορικές αλήθειες;

Όποιος διαβάσει τον «Έλληνα Τούρκο» θα διαπιστώσει ότι η ιστορία δεν απεικονίζεται μόνο στα πανεπιστημιακά συγγράμματα, ούτε απευθύνεται μόνο στους επιστήμονες. Όπως συμβαίνει με την περίπτωση των δικών μου βιβλίων, υπάρχουν και άλλα ‘είδη’ ιστορικών αναγνωσμάτων και πολλά άλλα είδη αντίστοιχων αναγνωστών.

Ο «Έλληνας Τούρκος» είναι γραμμένος σαν ιστορική βιογραφία, αλλά διατηρεί μια λεπτή  ισορροπία –θέλω να πιστεύω-ανάμεσα στην χρονικογραφία και την εξιστόρηση. Όλα αυτά τεκμηριωμένα μέχρι κεραίας. Και αφανάτιστα.  Το αναγνωστικό κοινό αγαπά αυτού του είδους την ιστορική λογοτεχνία, που δεν είναι φαντασιακή, ούτε από καθ έδρας, αλλά χειροπιαστή και ζωντανή ύλη.

Έλληνες και Αλβανοί Γιαννιώτες, 1873