Γράφει: Μάγδα Παπαδημητρίου-Σαμοθράκη

Η Ρουσιώ είναι ένα φύλλο
που το καταδιώκουν τα πρώιμα φθινόπωρα
για να το ρίξουν στη γη.
Όμως εκείνο ελπίζει πάντα σε μια άνοιξη.

Η Άννα Ρω έρχεται στα εκδοτικά δρώμενα με ένα πολύ δυνατό βιβλίο, με ιστορική θεματολογία που με συγκίνησε. Παρ’ όλο που είναι το πρώτο της βιβλίο, από τις εκδόσεις Λιβάνη, με εξέπληξε ο ποιητικός της αλλά και αιχμηρός της λόγος, η ροή και η δύναμη του. Και πώς να μην είναι αιχμηρός αφού ξεκινά από τον εμφύλιο, τη μετανάστευση στη Γερμανία, τους αγώνες που έγιναν στην Ευρώπη και το Μεξικό για την ελευθερία των λαών, μέχρι το 1970.

Πρωταγωνίστρια μια γυναίκα, η Ρουσιώ, που έζησε όλα αυτά τα γεγονότα κι έγινε μάρτυρας όλων αυτών των ανατρεπτικών γεγονότων. Πολλές αναγνώστριες ίσως βρουν μέσα από τη ταραγμένη ζωή της, ένα μικρό κομμάτι του εαυτού τους. Το βιβλίο θα κυλήσει γρήγορα από τα χέρια των αναγνωστών παρά τις 490 σελίδες του. Την αναζήτησα για να μας μιλήσει η ίδια για το βιβλίο της.

Κυρία Ρω ευχαριστώ για τον χρόνο σας. Ποια ήταν η αφορμή για τη συγγραφή αυτού του βιβλίου και αν υπάρχουν αληθινά δικά σας βιώματα μέσα στους ήρωες σας.

Νομίζω πως δεν υπάρχει συγκεκριμένη αφορμή ή δεν έχει σχηματοποιηθεί στη συνείδησή μου ώστε να γίνει συγκεκριμένη. Πάντως, η αρχή του μίτου, αν με ρωτάτε αυτό, υπήρξε ένα εκτενές ποίημα το οποίο αναφερόταν σε ένα πρόσωπο όπως η Ρουσιώ, που αναζητούσε τον δρόμο για να διεκδικήσει το δίκιο του. Αυτό το ποίημα υπάρχει διασκορπισμένο μέσα στις σελίδες του βιβλίου και έχει ενσωματωθεί πια στο πεζογραφικό κείμενο. Γενικά η αναζήτηση του δίκαιου με βασανίζει και σηματοδοτεί πολλές φορές  την έναρξη μιας συγγραφικής περιπέτειας. Όχι, δεν έχω βιώσει τόσο σκληρά πράγματα σαν και αυτά που βίωσε η Ρουσιώ ή οποιοσδήποτε άλλος ήρωας του μυθιστορήματος. Υπάρχουν ίσως κάποιες λεπτές βιωματικές ίνες στην "ύφανση" του γενικού μοτίβου αλλά σε καμία περίπτωση δε διαμορφώνουν τον χαρακτήρα του.

Χρησιμοποιείτε ποιητικό λόγο αλλά και αιχμηρό στις περιγραφές σας. Πώς μπορεί να υπάρχει ποίηση μέσα σ’ αυτά τα τραγικά γεγονότα για τη χώρα μας;

Χαίρομαι πολύ που ανακαλύπτετε ποιητικά στοιχεία στον λόγο μου. Η ποίηση νοερά υπάρχει παντού. Αρκεί να ξέρεις να χειριστείς τον λόγο και να αποδώσεις με συνέπεια το θέμα σου. Οι στίχοι του Γιάννη Ρίτσου απαντούν στην ερώτησή σας:

Λιώσαν τα χιόνια κατέβηκαν ποτάμια φύγαν κι αυτά/ Ο θάνατος περπατούσε μέσ' στη λάσπη/τα χειράμαξα στη λάσπη/ Απάνου στην πεσμένη πόρτα του καλοκαιριού /κουβάλαγαν τους πεθαμένους.
(Ημερολόγια κατοχής και εξορίας, 1942)

Όμως δεν πιστεύω επ' ουδενί πως η δική μου γραφή αγγίζει τον ποιητικό λόγο. Ίσως, υπάρχει μια λυρικότητα την οποία δεν απέφυγα γιατί όπως λέτε κι εσείς τα γεγονότα είναι τραγικά και συνεχόμενα και μερικές φορές υπερέβαιναν την αντοχή μου να τα περιγράψω με άλλο τρόπο.

Γράφετε σαράντα αδιάλειπτα χρόνια. Τι άλλο έχετε γράψει εκτός αυτό το βιβλίο, προκειμένου να σας γνωρίσουν καλύτερα οι αναγνώστες;

Έχω επιχειρήσει σε όλα τα λογοτεχνικά είδη. Αγαπώ πολύ την ποίηση αλλά αν θεωρήσουμε πως η διαδρομή για την απόχτηση της ταυτότητας του ποιητή παραλληλίζεται με εκείνη του μοναχού θα πω: πως ακόμα δεν είμαι ούτε καν δόκιμη μοναχή. Προσπαθώ όμως γιατί το ποιητικό σύμπαν με προκαλεί να μετοικήσω στα εδάφη του. Δοκιμαζόμενα ποιήματά μου καθώς και μικρά πεζά κείμενα, υπάρχουν δημοσιευμένα σε ηλεκτρονικά περιοδικά και στην προσωπική μου ιστοσελίδα anna-ro.webnode.gr.

Η Ρουσιώ είναι μια δυναμική γυναίκα που διεκδικεί μια θέση στον εχθρικό ανδροκρατούμενο κόσμο με μια ατέλειωτη δύναμη ψυχής. Είναι ένα μήνυμα σε όλες τις γυναίκες που αισθάνονται απελπισμένες; Ότι δε θα βρουν ποτέ τη θέση που τους αξίζει στη σκακιέρα της ζωής;

Πράγματι, ο κόσμος την εποχή που έζησε η Ρουσιώ ήταν 100% ανδροκρατούμενος, παρόλα αυτά η ίδια δεν επικεντρώθηκε σε αυτό το πρόβλημα, ίσως γιατί τα μείζονα θέματα που απασχολούσαν τότε την ελληνική κοινωνία ήταν πολύ πάνω από τις αντιθέσεις των δύο φύλλων αλλά κυρίως γιατί οι άντρες στο άμεσο οικογενειακό περιβάλλον της υπήρξαν πρότυπα για εκείνη, όπως «ο Θωμάς και ο Θωμάς». Γενικά αγάπησε τους άνδρες που πέρασαν από τη ζωής της, όπως κι εκείνοι την αγάπησαν βαθιά. Η ιστορία της Ρουσιώς διαπνέεται από το μήνυμα τής θέλησης και του αγώνα για έναν δίκαιο κόσμο και κατ' επέκταση για την ίση θέση της γυναίκας στο κοινωνικό ταμπλό. Βέβαια, ο κάθε αναγνώστης βγάζει πάντα τα δικά του συμπεράσματα κι αυτή είναι η μαγεία της επικοινωνίας μέσω της λογοτεχνίας.

Η γκρεμοτσακισμένη Ελλάδα του 48 προσωποποιημένη σε κάθε γυναίκα που έζησε τη φρίκη. Η Ρουσιώ είναι από τους ηττημένους, ο πατέρας της ήταν με τους αντάρτες. Θέλατε να δείξετε κι αυτή την Ελλάδα, την αντίπερα όχθη που λίγα γράφτηκαν γι’ αυτή;

Πολύ σωστά το θέσατε. Η Ρουσιώ συμβολίζει την εποχή της. Μια εποχή που διεκδικεί τη θέση της στην ιστορία, διαμαρτύρεται και λέει: Είμαι εδώ, υπήρξα, ακούστε με. Είναι αλήθεια πως μετά το πέρας του εμφυλίου, αυτό που ακούστηκε στο ευρύ πλήθος της ελληνικής κοινωνίας ήταν ένας βόμβος. Ένας βαρύς ψίθυρος. Οι άνθρωποι φοβισμένοι δεν τολμούσαν να μιλήσουν και επί πλέον μεγάλη μερίδα αυτών δεχόταν βαριές κατηγορίες και εκφοβισμό. Οι νεότερες γενιές έμαθαν τα γεγονότα από μυστικές οικογενειακές διηγήσεις. Αυτό όμως όχι μόνο δεν ήταν αρκετό αλλά όξυνε το χάσμα μεταξύ των δύο πλευρών που συμμετείχαν στον εμφύλιο. Μια μερίδα ανθρώπων - αλλά πόσο μεγάλη είναι αυτή - κατέφυγε στη λογοτεχνία για να σχηματίσει μια άποψη. Το ίδιο έκανα κι εγώ ως αναγνώστης και τώρα ως συγγραφέας. Και πράγματι, όσο εξελισσόταν η πλοκή του βιβλίου, ναι, αισθανόμουν πως μια φλόγα ανάβει, η οποία θα φωτίσει λίγο ακόμα αυτήν την εποχή, όχι βέβαια την πολιτική πλευρά της αλλά την ανθρώπινη, αυτή που επωμίστηκε όλο το βάρος και τις συνέπειες της. 

Τη Ρουσιώ τη στέλνετε να δουλέψει στα νέα στρατόπεδα της συγκέντρωσης στη Γερμανία, γλιτώνοντας από τη φτώχια της μεταπολεμικής Ελλάδας. Θυμήθηκα τα λόγια της ηρωίδας Λέλας Καραγιάννη όσο διάβαζα τα κεφάλαια της μετανάστευσης. «Όσοι είναι για εκτέλεση να πεθάνουν ως Έλληνες. Να μην ξεπέσουμε στους παλιό-Γερμανούς! Μια φορά κανείς πεθαίνει». Εκείνα τα χρόνια, τα πιο κοντινά της κατοχής, πόσο εύκολο ήταν να χάσεις την αξιοπρέπεια και να ταπεινωθείς, μπροστά στην επιβίωση;

Α, εδώ θα διαφωνήσω μαζί σας. Δεν την έστειλα, μόνη της πήρε την απόφαση. Η Ρουσιώ ήταν -είναι μια αμφίσημη προσωπικότητα. Διόλου δεν την ένοιαζαν τα χρήματα. Η έξοδος στη Γερμανία ήταν η μόνη της διαφυγή. Πίστευε πως αν πατήσει το πόδι της σε γερμανικό έδαφος θα ξεριζώσει από μέσα της τον φόβο που της είχε προξενήσει η γερμανική κατοχή. Και τα κατάφερε. Έφερε τους Γερμανούς στα μέτρα της και απαλλάχτηκε τουλάχιστον από μια μαύρη σελίδα της ζωής της. Όμως αν το σκεφτούμε ως κοινωνικό φαινόμενο οι λαοί του νότου δεν είχαν άλλο δρόμο. Βρέθηκαν ξαφνικά εξαθλιωμένοι οικονομικά και στιγματισμένοι κοινωνικά και πολιτικά. Βέβαια, η δεύτερη κατηγορία δεν είχε πολλές ελπίδες να μεταναστεύσει, ελλείψει του πιστοποιητικού κοινωνικών φρονημάτων. Αν στρογγυλέψουμε όμως το φαινόμενο λόγω της απόστασης του χρόνου, θα παραδεχτούμε πως ήταν πολλοί εκείνοι που δεν είχαν άλλη επιλογή και αντοχή. Υπό αυτές τις συνθήκες, ρίχνει κανείς πολύ νερό στο κρασί του. Δυστυχώς ή ευτυχώς, δεν έχουμε όλοι ηρωική ιδιοσυγκρασία.

Η βαλίτσα όλο και βαραίνει, γεμάτη όμως με αναμνήσεις που γίνεται ασήκωτη. Ως λαός πιστεύετε πως την αδειάζουμε συχνά αυτή τη βαλίτσα και κοιτούμε μόνο το μέλλον, αγνοώντας το παρελθόν;

Πολύ δύσκολη ερώτηση. Έχω μια αίσθηση πως είμαστε ανιστόρητοι. Όχι πως η ιστορία φωτίζει πάντα την αλήθεια. Το παρελθόν πρέπει να το γνωρίζουμε, χωρίς να είμαστε προσκολλημένοι σ' αυτό, απαλλάσσοντάς το από εμβληματικές επικεφαλίδες και μισαλλόδοξες οπτικές. Το βλέμμα οφείλει να είναι στραμμένο προς το μέλλον, αλλά στο μέλλον που επιλέγουμε, που παλεύουμε γι' αυτό κι όχι στο μέλλον που μας προικίζουν εν αγνοία μας. Και εν πάση περιπτώσει «αυτό το εν αγνοία μας» δε μας απαλλάσσει πάντα από τις ευθύνες  μας.

Εντολές, εκμετάλλευση, σκληράδα, ποινές κι απ’ την άλλη, υποταγή και εξευτελισμός. Μέχρι πότε κάποιοι λαοί θα κρύβουν τον ουρανό από τους άλλους μισούς;

Μέχρι αυτοί οι ουρανοί που σκιάζονται να γεμίσουν ελεύθερα πλατύφτερα πουλιά.

Οι ευχές είναι για τους ανήμπορους που ελπίζουν, γράφετε στη σελίδα 439. Μπορούμε να περιμένουμε πάντα τη λύτρωση από τον Θεό, για να έχουμε φαγητό στο τραπέζι, και το κυριότερο την ελευθερία μας; Να μεταθέτουμε άβουλοι την ευθύνη αλλού;

Σαφώς και δεν μπορούμε να περιμένουμε τίποτα και από κανέναν. Ότι έχουμε και ότι δεν έχουμε μας αξίζει. Με τη  φράση που αναφέρατε ο Ραούλ - ένας ακόμα άνθρωπος που βοήθησε τη Ρουσιώ σ' ένα νέο της πέταγμα - ήθελε να επισημάνει πως τα ευχολόγια δε συνεπικουρούν στην πρόοδο και ελευθερία του ανθρώπου. Έχει αξία να παραθέσω τον σχετικό διάλογο:

«Μην εύχεσαι. Οι ευχές είναι για τους ανήμπορους, που ελπίζουν σε κάτι άπιαστο και πιστεύουν στα θεία δώρα. Εμείς ξέρουμε». «Ναι, ξέρουμε. Ό,τι κρατάνε τα δυο μας χέρια…» «Κι ό,τι χωράει το μυαλό μας». «Αυτός είναι ο κόσμος μας, το χωράφι μας». «Γι’ αυτό δεν ευχόμαστε. Σκεφτόμαστε». «Για να πλουτίζει το μυαλό μας και να πλαταίνει».

Στις σελίδες της αιματοβαμμένης ιστορίας μας, από την αρχαία Ελλάδα μέχρι τη νεότερη, από την ανατολή μέχρι τη Δύση, πάντα υπήρχαν και θα υπάρχουν γυναίκες που αγωνίστηκαν για την ελευθερία του τόπου αλλά έμειναν στα σκοτάδια, γυναίκες που άλλαξαν τη ροή, που θανατώθηκαν γιατί πίστευαν κάτι διαφορετικό. Ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια με τις γυναικοκτονίες στη χώρα μας. Πώς μπορούμε να πετάξουμε από πάνω μας τον φόβο, τις σκιές και να βγούμε μπροστά, σπώντας τα στερεότυπα;

Νομίζω πως παίζουμε ένα παιχνίδι χωρίς να ξέρουμε τους κανόνες του. Οι άνθρωποι μεταξύ μας δεν έχουμε καμία διαφορά και τίποτα να χωρίσουμε. Πρέπει να αναγνωρίσουμε το «σφάλμα συστήματος» - χρησιμοποιώ αυτόν το όρο δανειζόμενη τον τίτλο βιβλίου του σπουδαίου Νίκου Μάντη - και να συνειδητοποιήσουμε πως γυναίκες και άντρες είμαστε τα γρανάζια του. Αυτό είναι ο ένας και μοναδικός αντίπαλός μας και δε διστάζει να μας χρησιμοποιεί ανάλογα με τη στόχευσή του. Αν το κατανοήσουμε αυτό και προχωρήσουμε στην ίδια πλευρά, τότε όλα είναι εφικτά. Αν...

Οι γυναίκες δεχόμαστε πιο εύκολα τις αλυσίδες που θέλουν να μας φορέσουν και τις καλογυαλίζουμε ώστε να μείνουν μόνιμες πάνω μας; Δεν είναι δική μας η ευθύνη;

Δεν είναι ο κανόνας αυτός. Ευτυχώς. Οι γυναίκες αν και δεν έχει κλείσει αιώνας από τότε που ένα - ένα αποχτήθηκαν βασικά δικαιώματα, να σκεφτεί κανείς πως στην Ελλάδα η πρώτη γυναίκα βουλευτής εξελέγη μόλις το 1953, είμαστε πια 100% ανεξάρτητες. Παρόλα αυτά, όσο μεγαλώνει κανείς σε ενοχικά περιβάλλοντα με τραυματική διαπαιδαγώγηση και χωρίς οικονομική αυτοτέλεια, είναι θέμα τύχης να παραμείνει ανεξάρτητος. Η υποτέλεια είναι το επόμενο βήμα, το οποίο - όπως λέτε κι εσείς- καμιά φορά προκαλείται από το ίδιο το άτομο που βρίσκεται σε αυτή τη δεινή θέση.

Γράφετε στο βιογραφικό σας πως «η Ποίηση βαδίζει στον ίδιο δρόμο με την ελευθερία, πως το θέατρο κυοφορεί τις τέχνες και πως αν η ζωή ήταν παιδί μιας τέχνης θα είχαμε αποκαλύψει το νόημά της». Στη σημερινή Ελλάδα, πόση τέχνη δίνουμε στη ζωή και πόση αυτογνωσία κάνει ο καθένας μας ώστε να την απολαμβάνουμε; Μήπως η έλλειψή της, μας κάνει πιο εαυτούληδες και πιο καχύποπτους για τα πάντα;

Η έννοια της τέχνης είναι δίκοπο μαχαίρι. Οι κριτικοί και μελετητές της σχηματίζουν κανόνες, είδη, ρεύματα κλπ. Για τον μη ειδικό τα πράγματα είναι πιο απλά. Ακολουθεί αυτό που το ένστικτο ή η παιδεία του τον οδηγεί. Για μένα τέχνη είναι ένα σύνολο σημείων - ερεθισμάτων και το νόημά της ένα και μόνο. Η απόλαυση με την υποδόρια σημασία της λέξης. Το ερέθισμα για διέγερση των αισθήσεων και κυρίως η ενεργοποίηση της ενόρασης μου επιτρέπουν να αντικρίζω τη θέα του κόσμου με τα μάτια της ψυχής. Όσο πιο πολλά τα ερεθίσματα που εκπέμπει ένα έργο τόσο μεγαλύτερη θέση κατέχει στη συνείδησή μου. Δεν ξέρω βέβαια, αν αυτό με κάνει καλύτερο άνθρωπο. Σίγουρα όμως πλαταίνει τον ορίζοντά μου και μικραίνει την απόσταση που με χωρίζει από τους άλλους ανθρώπους.  Ναι, αυτό είναι το ιδίωμα της τέχνης. Να απλώνει ένα φιλόξενο χέρι και να ενώνει των ανθρώπων τα καχύποπτα και παγωμένα χέρια.

Ποια είναι η γνώμη σας για το Bookia, όσον αφορά την προβολή των συγγραφέων και των έργων τους;

Από την προσωπική μου εμπειρία πιστεύω πως λειτουργεί με συνέπεια και εκτίμηση για το βιβλίο.

Πιστεύετε πως οι γυναίκες συγγραφείς μέσα από τα βιβλία τους, μπορούν να βοηθήσουν στο να γίνει ο κόσμος ομορφότερος, δίκαιος και πιο ελεύθερος;

Πιστεύω πως το βιβλίο είναι ένας άμετρος ορίζοντας ανεξαρτήτως του γένους του δημιουργού του.

Ευχαριστώ πολύ κυρία Ρω για την κουβέντα μας και σας εύχομαι να είναι καλοτάξιδη η Ρουσιώ, στις καρδιές των αναγνωστών.

Κι εγώ σας ευχαριστώ από καρδιάς

Τίποτε δε χάθηκε. Η ελευθερία θ’ αργήσει μα θα φανεί. Θα πεταχτεί μέσα από τις ρίζες των δέντρων και το αίμα των ομφάλιων λώρων… Μέσα από τις πομμπές των ξεριζωμένων, χιλιάδες παπαρούνες θ’ ανθίσουν…