Τα αδέρφια Νίκος και Αχιλλέας Μακρής που ζουν στη Νάουσα του 1896 ταξιδεύουν στην Αμερική και καταλύουν στη Νέα Υόρκη ενώ ταυτόχρονα η αδερφή τους, Λέγκω, υποκύπτει στο πάθος και το σκάει παραμονές του γάμου της μαζί με τον Τούρκο γείτονά της, φέρνοντας ανυπολόγιστες συμφορές στην οικογένειά της. Τα τρία αδέλφια θα γνωρίσουν διαφορετικές καταστάσεις, θα αλλάξουν, θα ωριμάσουν και θα γνωρίσουν σημαντικούς ανθρώπους με τους οποίους θα ταξιδέψουν μέσα τον χρόνο ενώ ένα μυστικό περιμένει την κατάλληλη στιγμή για να αποκαλυφθεί.

Η κυρία Χριστίνα Ρούσσου ξεδιπλώνει και πάλι το ταλέντο της να στήνει ρεαλιστικές ιστορίες από το παρελθόν και να τις μπολιάζει με μελετημένα πραγματολογικά στοιχεία που δίνουν αυθεντικότητα στο κείμενο ενώ ταυτόχρονα οι ανατροπές που επιφυλάσσει για τους ήρωές της δημιουργούν αγωνία και αντιφατικά συναισθήματα. Ουσιαστικά, πρόκειται για τις ζωές των αδελφών Μακρή, οι οποίες φωτίζονται αποσπασματικά, σα να διάλεξε η συγγραφέας τις σημαντικότερες πτυχές και να τις ενέταξε στο απαραίτητο ιστορικό πλαίσιο ενώ οι χαρακτήρες που έφερε στο διάβα τους φωτίζουν διαφορετικές χρονικές περιόδους και τόπους.

Θα μείνω κυρίως σε τρεις συμπρωταγωνιστές, τον Αντώνη Γκούση, τη μαντάμ Ζανέτ και τη Λωρέτα Γεωργάτου, των οποίων τον ρόλο δε θ’ αποκαλύψω, ακριβώς για ν’ αφήσω τον αναγνώστη να μάθει μόνος του τι συνέβη και πώς συνδέθηκαν με τον βασικό κορμό του μυθιστορήματος. Ο Αντώνης Γκούσης γεννήθηκε στα Βοδενά (σημερινή Έδεσσα) και σπούδασε στη Βιέννη, στον κύκλο της αριστοκρατίας όπου διέπρεπε η Αορίκα Ζιώππα που γνωρίσαμε στο προηγούμενο βιβλίο, την «Ντουλμπέρα». Με αφορμή τη συμμετοχή του στον Μακεδονικό Αγώνα πριν συνεχίσει την ιατρική στην Αμερική, καταγράφονται τα αιματηρά γεγονότα του ξεσηκωμού και οι βουλγαρικές ωμότητες και βλέψεις λίγα χρόνια πριν ενσωματωθεί η ταλαίπωρη αυτή γη στην Ελλάδα. Εδώ υπάρχει κι ένα δίλημμα: διαθέτεις τα χρήματα στον αγώνα αλλά δεν πολεμάς ο ίδιος, είναι αυτό ηθικά και πρακτικά σωστό ή όχι;

Μέσω της μαντάμ Ζανέτ γνώρισα την αστική Αθήνα των αρχών του 20ού αιώνα, έμαθα για τα Ορεστειακά και γενικότερα το γλωσσικό ζήτημα της εποχής, ενώ σε μια επίσκεψή της σε αλογοπάζαρο καταγράφονται οι ανθυγιεινές συνθήκες διαμονής στο Γκαζοχώρι και τον Βοτανικό. Η συναρπαστική αυτή γυναίκα ήταν μια φιλελεύθερη Γαλλίδα, πλούσια φιλελληνίδα, με σημαντική περιουσία κοντά στον Λίγηρα, με μεγάλη μόρφωση και ευρύνους, θεατρόφιλη, με προσωπικό φιλολογικό σαλόνι, όπου συγκεντρωνόταν όλη η αφρόκρεμα της εποχής και της πόλης. Ακμαία και πανέξυπνη ως το τέλος του βιβλίου, αντιπροσώπευε την πρόοδο της χώρας και των κατοίκων που άρχιζαν να ξεφεύγουν από παράλογα ήθη και έθιμα, να βγαίνουν από το καβούκι τους και ν’ αναπτύσσουν δίψα για μάθηση και πρωτόφαντες δεξιότητες στο κοινωνικό σύνολο και στον προσωπικό τους ελεύθερο χρόνο. Το αντίθετό της, η σχεδόν μάγισσα Λυμπιάδα, που επίσης ζούσε στη Νάουσα, ήταν ένα εξισορροπημένο αντίβαρο, μιας και εκμεταλλευόταν την ευπιστία των συγχωριανών της για να τους τρώει λεφτά πλασάροντας μαντζούνια για ίαση και «δέσιμο». Η περιουσία της ήταν αμύθητη, το μυαλό της τετραπέρατο, η ψυχή της σκοτεινή και το τέλος της ιστορίας της δίκαιο.

Το ωραιότερο κομμάτι του μυθιστορήματος κατ’ εμέ ήταν η ζωή της Λωρέτας Γεωργάτου, επιφανούς μέλους της ζακυνθινής κοινωνίας, μεγαλωμένης στα πούπουλα, που δυστυχώς από τη μια στιγμή στην άλλη σχεδόν βρέθηκε στον δρόμο, μ’ έναν πάμπλουτο άντρα να έχει αγοράσει νόμιμα την περιουσία της. Αυτός ο άντρας όμως την αγάπησε παράφορα και την παντρεύτηκε με αντάλλαγμα να της δώσει πίσω τα σπίτια και τα κτήματα. Από κείνη τη στιγμή, η καθημερινότητα της Λωρέτας, χάρη στη μάντσια (=φάρσα) που της σκάρωσε ο σύζυγός της και στην υπέροχη γραφή της κυρίας Ρούσσου ήταν γεμάτη τραγελαφικά περιστατικά που στόχο είχαν να κάμψουν την ψευτοπερηφάνια της και να της δείξουν την πραγματική αξία ενός ανθρώπου. Διασκεδαστικά γεγονότα ζωντάνεψαν μπροστά μου μια γυναίκα που από στρίγγλα μεταμορφώθηκε έξυπνα σε αρνάκι και ευρηματικές ιδέες τη λύγισαν και την προσγείωσαν, την ταπείνωσαν και την έκαναν χρήσιμη στο νοικοκυριό και στο ευρύτερο πλαίσιο ενός γάμου.

Αυτούς και άλλους ανθρώπους γνώρισαν ο Αχιλλέας, ο Νίκος και η Λέγκω, τρεις άνθρωποι που βάδισαν σε εντελώς διαφορετικά μονοπάτια της τύχης και του πεπρωμένου. Γεμάτοι ελπίδες, αμφιβολίες αλλά και λαχταρώντας τον επαναπατρισμό που προσδοκούν όλοι οι μετανάστες, αρχίζουν να στεριώνουν, να επηρεάζονται, να φτιάχνουν τη δικής τους μικρή ή μεγάλη περιουσία, να μορφώνονται, να γίνονται μεγάλοι και τρανοί. Συγκινητικές και άκρως ρεαλιστικές οι συνθήκες αποχωρισμού λόγω της αποδημίας αλλά και της επιστροφής στον γενέθλιο τόπο. Μπήκα τόσο πολύ στο μυθιστόρημα που κάποιες φορές δάκρυσα από το συναίσθημα που πήγαζε κατά τόπους.

Η συγγραφέας, όπως προανέφερα, δούλεψε πολύ πάνω στο ιστορικό και το τοπικό υπόβαθρο. Οι ντοπιολαλιές της Νάουσας και της Έδεσσας (βαριά, τραχιά και δύσκολη, λεγόταν «ντόπικα» και ήταν τούρκικο λεξιλόγιο ανάμικτο με ελληνικό) και της Ζακύνθου (γάργαρη, κελαρυστή, ρέουσα, διασκεδαστική) έδιναν το απαραίτητο ηχόχρωμα και με ταξίδευαν από τα ψηλά βουνά στις παραθαλάσσιες πόλεις, από τους βασανισμένους και ταλαιπωρημένους χωριάτες στους ευφυείς, κουτοπόνηρους, καλοζωισμένους νησιώτες (γέλασα πολύ με την περίπτωση του Τσοράιλ, όπως αποκαλούσαν τους μετανάστες από την έκφραση «it’s alright»).

Πρόσεξα επίσης πως δεν εντάχθηκαν οι χαρακτήρες στα ιστορικά γεγονότα αλλά τα γεγονότα στις ζωές τους. Ήταν σα να πραγματοποιήθηκαν αυτά χωρίς τη συμμετοχή τους αν και τους επηρέασαν και τους άλλαξαν, πιο πολύ σα να υπάκουσαν σ’ ένα επιμύθιο για να βελτιώσουν τη δική τους ζωή. Αυτό δεν είναι απαραίτητα κακό, μιας και η αφήγηση κρατάει ως το τέλος του Δεύτερου Παγκοσμίου πολέμου, οπότε περαιτέρω ανατροπές και αναλυτική έκταση γεγονότων που όλοι λίγο πολύ γνωρίζουμε θα κούραζε και θ’ αποδυνάμωνε το ήδη σωστά και με μέτρο ρέον κείμενο. Τέλος, όπως στην «Ντουλμπέρα», έτσι κι εδώ έχουμε σύντομες και προσεκτικά διαλεγμένες εξελίξεις που προχωράνε τη δράση και την Ιστορία παρακάτω, φέρνοντας νέα πρόσωπα στο προσκήνιο και χωρίς να φαίνεται αν όλο αυτό θα καταλήξει κάπου. Ευτυχώς όμως η συγγραφέας σταμάτησε εγκαίρως και δεν παρασύρθηκε από τους χαρακτήρες της, όπως έκανε στο προηγούμενο βιβλίο, ενώ δύο σοβαρά μυστικά που ήρθαν σωστά στο προσκήνιο ένωσαν και τα τελευταία κομμάτια του παζλ. Έτσι, το κείμενο ολοκληρώθηκε πριν κουράσει και αποπροσανατολίσει τον αναγνώστη.

Το μυθιστόρημα «Στα πέρατα της αντοχής» είναι ένα χρονικό των τελών του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα, όπου τρία αδέλφια ζουν την πίκρα του ξενιτεμού, του μισεμού και της συναισθηματικής μοναξιάς αλλά καταφέρνουν να χαράξουν τη δική τους πορεία στη ζωή και να παραμείνουν πιστοί στα αρχικά τους ιδεώδη. Εκπλήξεις και ανατροπές ανανεώνουν τακτικά το ενδιαφέρον, νέοι πρωταγωνιστές εμφανίζονται δημιουργώντας καινούργιες περιπέτειες και καταστάσεις κι όλα οδεύουν σ’ ένα λυτρωτικό και αίσιο τέλος.

Χριστίνα Ρούσσου «Στα πέρατα της αντοχής» εκδόσεις Μεταίχμιο

Γράφει η Μάγδα Παπαδημητρίου-Σαμοθράκη

«Το μέλλον χαράσσεται από το παρελθόν αλλά επιδέχεται βελτίωση»

Είναι το δεύτερο βιβλίο της Χριστίνας Ρούσσου μετά την «Ντουλμπέρα» με κέντρο αναφοράς την ιδιαίτερη πατρίδα της την Νάουσα Ημαθίας. Και το απόλαυσα. Μου αρέσει να διαβάζω βιβλία που οι συγγραφείς γράφουν για τις άγνωστες πατρίδες τους βιβλιογραφικά, στους περισσότερους από εμάς. Σίγουρα, καθενός η πατρίδα έχει πολλά άγνωστα στοιχεία που θα ήθελα να γνωρίζω. Γι αυτό μου άρεσε η Χριστίνα Ρούσσου και την παρακολουθώ. Γιατί σκάλισε την ιστορία της πόλης της και μας πληροφορεί με ιστορικά, λαογραφικά, κοινωνικά στοιχεία ποια ήταν η Νάουσα και η Έδεσσα στο ξεκίνημα του 20ου αιώνα, στην τουρκοκρατούμενη ακόμη Μακεδονία χωρίς να μας «βομβαρδίσει» με στοιχεία που να μας κουράζουν. Μέσα από την εξαιρετική πλοκή των χαρακτήρων που έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο στην υπόθεση αλλά και δευτερεύοντα ρόλο, κατάφερε να μας παρουσιάσει ένα βιβλίο αξιόλογο και πολύ ενδιαφέρον. Μαθαίνουμε το τι συνέβη εκείνα τα χρόνια καθώς και τον αγώνα που κάνουν οι κάτοικοι της για να επιβιώσουν κάτω από τον τούρκικο και βουλγάρικο ζυγό αφήνοντας άφωνους και με κρατημένη την ανάσα για την συνέχεια της ιστορίας. Όπως γράφει χαρακτηριστικά στην σελ 106 «Είχε μάθει να φυλάγεται από μικρό παιδί. Όλοι οι κάτοικοι της Μακεδονίας είχαν μόνιμο φόβο ριζωμένο στις ψυχές, βάδιζαν μ’ αυτόν στην καθημερινότητα τους…» Σκαλίζει την ιστορία της οικογένειας Μακρή από τη Νάουσα και της οικογένειας Γκούση από την Έδεσσα, που εξελίσσεται στη διάρκεια μισού αιώνα (1896-1945).

Μας μιλά για τα αδέρφια Μακρή, τον Αχιλλέα και τον Νίκο, που από τη Νάουσα της τουρκοκρατούμενης ακόμα Μακεδονίας έφυγαν από τη Θεσσαλονίκη με πλοίο για τον Πειραιά και στη συνέχεια για τη Γένοβα, όπου θα άλλαζαν καράβι. Στο λιμάνι της ιταλικής πόλης γνώρισαν τον Αντώνη Γκούση από τα Βοδενά, όπως ονομαζόταν τότε η Έδεσσα. Ο Αντώνης Γκούσης, μετανάστης και αυτός ταξίδευε στην Αμερική για να ολοκληρώσει τις σπουδές του στην Ιατρική. Στην Αμερική τον έστειλε ο θείος του, ο οποίος τον φιλοξενούσε στη Βιέννη, και ήθελε να τον απομακρύνει από την φωτιά που σιγόκαιγε στην Ευρώπη. Ήθελε να τελειώσει γιατρός γιατί θα ήταν πιο χρήσιμος στο έθνος. Οι τρεις έγιναν αχώριστοι και προσπάθησαν να πραγματοποιήσουν ο καθένας το δικό του όνειρο μέχρι που η μοίρα αποφάσισε διαφορετικά… Έφτασαν στα πέρατα του κόσμου, στην Αμερική, κυνηγώντας μια καλύτερη ζωή έχοντας στις αποσκευές τους μεγάλες αντοχές. Τα χρόνια θα περάσουν, οι πορείες τους θα συγκλίνουν συχνά και η φιλία τους θα είναι η μόνη σταθερή αξία στην περιπέτεια τους. Από τη Νέα Υόρκη στην Αθήνα, τη Μακεδονία και τη Ζάκυνθο, και αποκεί στην κοιλάδα του γαλλικού Λίγηρα, τα πρόσωπα, όσο προχωρά η ιστορία, πληθαίνουν και μπλέκονται . Όταν πια η τρικυμία του Δευτέρου Παγκόσμιου Πολέμου θα κοπάσει, ένα μυστικό θα τους φέρει αντιμέτωπους με το παρελθόν ξανά. Και τότε οι αντοχές τους θα φτάσουν στα όρια. Μας αφηγείται τα δύσκολα χρόνια της μετανάστευσης λόγω της ανέχειας, της φτώχιας που ο Αχιλλέας και ο Νίκος αποφάσισαν να κάνουν το μεγάλο βήμα. Να πάνε να δουλέψουν για να κάνουν την προίκα στην αδελφή τους την Λέγκω. Γιατί τα δυο αμπέλια δεν μπορούσαν να την προσφέρουν μια αξιόλογη προίκα και ο φόβος των κατακτητών δεν μπορούσαν να τους προσφέρει την ασφάλεια που ζητούσαν. Ήθελαν να χτίσουν ένα καλύτερο μέλλον για τους ίδιους. Μας κάνει συνοδοιπόρους στο ταξίδι προς το άγνωστο, μας γνωρίζει τον Γιάννη και την τυφλή Μαρουσώ, τις δυσκολίες στο νησί Έλλις, την βιοπάλη των μεταναστών για να συγκεντρώσουν τα χρήματα μα και αυτούς όπως ο αδελφός του Αχιλλέα, ο Νίκος που επιθυμεί τα γρήγορα και τα εύκολα χρήματα, Μας μιλά για το πώς γνωρίστηκε ο Αχιλλέας με τον καθηγητή Σμιθ ο οποίος τους φιλοξένησε στο σπίτι και την βιβλιοθήκη του και ήταν η αφορμή να ξεκινήσει τις σπουδές του ο Αχιλλέας. Το πείσμα του Αχιλλέα να φτάσει ψηλά και να μορφωθεί…. Γράφει στην σελ. 68 «Ένας άνθρωπος που δεν είναι Έλληνας ξέρει για την ιστορία της Ελλάδας. Κι εγώ που είμαι Έλληνας δεν έχω ιδέα! Δεν φαντάζεσαι πόσο ντρέπομαι!» Ο Αντώνης γύρισε κρυφά στην πατρίδα για να μπει στον αγώνα. Ήταν ανήσυχο πνεύμα και στο τελευταίο έτος των σπουδών μπερδεύτηκε στον αγώνα για την απελευθέρωση της υποδουλωμένης Ελλάδας. Κατέβηκε στη Μακεδονία για να πάρει τα όπλα. Τον συμπάθησα ως ήρωα τον Αντώνη που είχε μέσα του αυτή την φλόγα σε αντίθεση με τα δυο αδέλφια που κοιτούσαν μόνο τον εαυτό τους και έβλεπαν ότι η πατρίδα ήταν πολύ μακριά για να την σταθούν. Ενώ πίσω, στην πατρίδα, όσοι έμειναν δέχονταν το μένος των κατακτητών. Οι ολοζώντανες περιγραφές που υπάρχουν μέσα στο βιβλίο γνωρίζουν στους αναγνώστες τα δεινά που υπέφεραν ο λαός της Μακεδονίας στα χρόνια του εκβουλγαρισμού τους. «….έκαναν επιδρομές, λεηλατούσαν, έσφαζαν, έκαιγαν σπίτια, άρπαζαν κοπάδια, κατέστρεφαν τις καλλιέργειες, ρήμαζαν τον τόπο.» Ο Αντώνης Γκούσης προσπαθούσε να πείσει τον Αχιλλέα ότι η πατρίδα τους χρειαζόταν όλους. Τους έλεγε πώς «Η απελευθέρωση της πατρίδας είναι άρρηκτα δεμένη με το μέλλον σου. Πώς θα γυρίσεις σε ένα σκλαβωμένο τόπο ξανά; Σελ.78 Ενώ ο Αχιλλέας στην σελ. 79 παίρνοντας μοιρολατρικά την ζωή του καθενός και δεν αλλάζει τίποτε αν δεν αγωνιστεί για τον εαυτό του « Αλί στην φτωχολογιά. Αυτή τα λούζεται όλα, και εδώ, και εκεί και παντού.» Προσωπικά παίρνει την ζωή ο Αχιλλέας, συλλογικά, αγωνιστικά και αλτρουιστικά ο Αντώνης λέγοντας «Όλοι άνθρωποι είναι. Δεν πρέπει και η φτωχολογιά να σηκώσει κεφάλι; Να ζήσει μια καλύτερη ζωή;..»Οι πολλές ανατροπές που υπάρχουν σε κάθε κεφάλαιο κρατούν την ανάσα φέρνοντας τον αναγνώστη μπροστά σε κοινωνικές ασφυκτικές προκαταλήψεις, στο «τι θα πει ο κόσμος» και την εικόνα τους προς τα έξω όπως ακούγεται και σήμερα σε μερικές απομονωμένες πόλεις με αυστηρά ήθη και έθιμα. Η δημόσια εικόνα και όχι η ευτυχία της οποιασδήποτε Λέγκως στην προκειμένη περίπτωση. Σίγουρα οι νεότεροι που δεν γνωρίζουν τα γεγονότα θα εκπλαγούν μ’ αυτά που διαδραματίζονται σε εκείνη την εποχή. Η προίκα, ένας θεσμός που εξευτέλιζε την κάθε κοπέλα, το τίμημα που η συγγραφέας δίνει με τον πιο παραστατικό τρόπο. σελ. 133 «Αργά το βράδυ έγινε το τίμημα. Ήρθαν από το σόι του γαμπρού απεσταλμένοι, και με το προικοσύμφωνο στο χέρι άρχισαν την καταμέτρηση της προίκας, ώστε να σιγουρευτούν αν όσα είχε τάξει ο πατέρας της νύφης και είχαν γραφεί στο προικοσύμφωνο υπήρχαν πραγματικά. Προικοπαράδοση και προικοπαραλαβή…. Υπάρχουν φυσικά στο μυθιστόρημα και οι όμορφες περιγραφές του Ζάντε, οι ήρωες που είναι «έξω καρδιά», η μαντάμ Ζανέτ που θα την αγαπήσετε και θα θέλατε να έχετε την τόλμη της, δυνατοί και αδύναμοι χαρακτήρες που θα τους αγαπήσετε. Και φυσικά ένα τέλος που θα σας ταρακουνήσει, ανατρεπτικό. Αν ξεχάσουμε από πού ξεκινήσαμε, θα χάσουμε την αλήθεια μας…» που θα μπορούσε να είναι το μότο του βιβλίου. Καλοτάξιδο να είναι και μακάρι οι δικές μας αντοχές να πλησιάσουν τους ήρωες της Χριστίνας Ρούσσου που πραγματικά τους θαύμασα… .Υπέρ- ήρωες μπροστά μας! Γιατί, μόνο όταν ξέρουμε το παρελθόν μας θα χαράξουμε το μέλλον μας. Όσο σκληρό κι αν είναι και φαίνεται στα δικά μας μάτια!

Στα πέρατα της αντοχής ο τίτλος του βιβλίου της Χριστίνας Ρούσσου, που μας ταξιδεύει στα τέλη του 19ου αιώνα και μέχρι την δεκαετία του ’50.

Ένα βιβλίο με εξαιρετική πλοκή κρατάει το ενδιαφέρον μας αμείωτο μέχρι και την τελευταία του σελίδα. Ένα ταξίδι μαγικό που ξεκινάει από την τουρκοκρατούμενη Νάουσα του 1896 και συνεχίζει στην Αμερική, Αθήνα και Ζάκυνθο και πάλι Αθήνα μέχρι το 1946, με συνεχόμενες ανατροπές που μας αφήνουν με κομμένη την ανάσα για την συνέχεια.

Το ταξίδι ξεκινάει όταν τα αδέρφια Αχιλλέας και Νίκος Μακρής ξεκινούν από την Νάουσα για να βρουν την τύχη τους στην Αμερική και να καταφέρουν να προικίσουν και την μικρότερη αδερφή τους τη Λέγκω. Στο ταξίδι τους συναντούν τον Αντώνη που πηγαίνει και αυτός στην Αμερική για να ολοκληρώσει τις σπουδές του, και γίνονται φίλοι. Τι θα συναντήσουν στην πορεία τους οι τρεις φίλοι; Θα καταφέρουν να πραγματοποιήσουν τα όνειρα τους; Ποιοι από τους τρεις θα επιστρέψουν και πάλι στην Αθήνα, και με τι εφόδια; Οι ανατροπές στις ζωές των ηρώων πολλές άλλες ευχάριστες και άλλες δυσάρεστες που τους ακολουθούν στα πέρατα του κόσμου και τους φτάνουν να δοκιμάσουν τις αντοχές τους.

Ένα βιβλίο γεμάτο ιστορικά στοιχεία που όμως δεν κουράζουν, με γεγονότα , καταστάσεις και πλοκή ενδιαφέρουσα, με έντονο τον πατριωτισμό μέσα από τις σελίδες του, με περιγραφικές εικόνες τοπίων και με την τότε γλώσσα των κατοίκων της Μακεδονικής γης γεμάτης ιδιωματισμούς μας δίνουν ένα εξαίρετο αποτέλεσμα και μας κρατάει με κομμένη την ανάσα για την έκβαση της ιστορίας. Θα καταφέρουν οι ήρωες της ιστορίας μας να βρουν την ευτυχία, που για αυτή προσπαθούν ως τα πέρατα της αντοχής τους;