Γράφει: Λεύκη Σαραντινού

Ο Θωμάς Ψύρρας γεννήθηκε το 1954 στον Τύρναβο της Θεσσαλίας, όπου και έζησε τα παιδικά του χρόνια. Σπούδασε Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης. Υπήρξε εκδότης του εκπαιδευτικού περιοδικού "Σημείο", μέλος της συντακτικής ομάδας του περιοδικού "Αυτό" και μέλος της συντακτικής επιτροπής του λογοτεχνικού περιοδικού "Γραφή" της Λάρισας.

Διδάσκει Νεοελληνική Λογοτεχνία στην επιμόρφωση των καθηγητών της Μέσης Εκπαίδευσης. Μελέτες και άρθρα του δημοσιεύτηκαν στα περιοδικά "Γραφή", "Σημείο", "Διάλογος", "Αντί" και στις εφημερίδες "Ελευθερία", "Αυγή", "Ελευθεροτυπία" και "Καθημερινή".

Εδώ μας μίλησε για το τελευταίο του βιβλίο με τίτλο «Τι απομένει από τη φωτιά», από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.

Μπορώ να ρωτήσω για ποιον λόγο επιλέξατε να είναι Αρμένιος ο κεντρικός ήρωας του βιβλίου σας; Υπάρχει κοινότητα Αρμενίων στην περιοχή της Λάρισας;

Στην πόλη της Λάρισας υπάρχει μια μικρή πλέον κοινότητα Αρμενίων. Παλιότερα υπήρχαν περισσότεροι. Και ειδικά στον Αμπελώνα (με το παλιό όνομα Καζακλάρ), που αναφέρεται στο βιβλίο μου, υπήρχαν οικογένειες Αρμενίων οι οποίοι έφυγαν μετά τον εμφύλιο. Η επιλογή του ήρωα οφειλόταν αρχικά στην έντονη εντύπωση μιας επίσκεψης ενός Αρμένιου στην περιοχή μας έπειτα από πολλά χρόνια ξενιτεμού. Αλλά αυτό ήταν μόνο το αρχικό έναυσμα της ιστορίας μου.

Η ιστορία του Αρτέμ Αμπαριάν είναι πραγματικά συγκλονιστική. Γεννάται όμως το ερώτημα στον αναγνώστη σχετικά με το πόση δόση αλήθειας περιέχει. Υπάρχει, λοιπόν, αληθινό αρχέτυπο του Αρτέμ ή όλα είναι προϊόν μυθοπλασίας βασισμένης στα γεγονότα της εποχής;

Η ιστορία συνολικά είναι πλαστή, είναι μια συγγραφική κατασκευή. Μέσα της όμως συναιρεί πολλά πρόσωπα, πολλές ζωές, πολλές υπαρκτές καταστάσεις. Συνεπώς, ο ήρωας Αρτέμ Αμπαριάν είναι εκπρόσωπος πολλών προσώπων. Είναι χαρακτηριστικό ότι η επιδίωξη της αληθοφάνειας οικοδομείται σχεδόν πάντα στη λογοτεχνία με αναδιαταγμένα υλικά της πραγματικότητας. Η Ιστορία γίνεται το στημόνι που πάνω της κεντήθηκαν τα γεγονότα της αφήγησης.

Ο Αρτέμ δηλώνει περήφανα «Είμαι Έλληνας κι Αρμένιος», όλοι όμως φαίνονται να τον εχθρεύονται και να μην κατανοούν τη διπλή του αυτή εθνική ταυτότητα. Γιατί άραγε; Τι είναι τελικά η εθνική ταυτότητα; Μπορεί να αισθάνεται κανείς ότι ανήκει συγχρόνως σε δύο έθνη;

Η ταυτότητα, ή ορθότερα οι ταυτότητες (ιδεολογικές, εθνικές, κοινωνικές κ.λπ.), προκύπτουν βασανιστικά καθώς το άτομο προσπαθεί να απαντήσει στο ερώτημα «Τι είμαι;», «Ποιος είμαι;». Η οικογένεια, ο άμεσος περίγυρος, οι θεσμοί, η εξουσία συμβάλλουν στη συγκρότηση της απάντησης δίνοντας περιεχόμενο στη ρευστή ατομική συνείδηση. Η δήλωση μιας ατομικής συνείδησης «Είμαι “Αυτό”» δεν είναι ποτέ δεδομένη. Είναι ρευστή και το περιεχόμενό της προσδιορίζεται και επαναπροσδιορίζεται μέσα στον χρόνο. Τα άτομα με διπλή ή πολλαπλή ταυτότητα, που τυχαίνει να ζουν σε ένα κανονιστικό ταυτοτικό πλαίσιο, καλούνται να διαχειριστούν το περιεχόμενο της ταυτότητάς τους πιεστικά. Η πίεση για ομογενοποίηση μπορεί να γίνει κοινωνικά αφόρητη και συνειδησιακά διαλυτική, να μοιάζει με έναν προσωπικό γολγοθά. Όμως το μεμονωμένο άτομο θα πρέπει να απαντήσει. Τελικά, οι προσωπικές του αντιστάσεις, η ποιότητα του χαρακτήρα και οι συναντήσεις με το «κανονικό» άλλο, είναι εκείνο που θα δώσει το περιεχόμενο της ταυτότητάς του. Και βεβαίως είναι δυνατό κάποιος να αισθάνεται ότι ανήκει σε δύο έθνη.

Ο περισσότερος κόσμος γνωρίζει και αποδοκιμάζει τα εγκλήματα του ναζισμού, τα εγκλήματα όμως άλλων ολοκληρωτικών καθεστώτων, όπως του Στάλιν, του Μάο τσε Τουνγκ και των Ερυθρών Χμερ στην Καμπότζη μένουν συνήθως στην αφάνεια - αν και τόσο ο Στάλιν όσο και ο Μάο τσε Τουνγκ σκότωσαν περισσότερους ανθρώπους απ’ ό,τι ο Χίτλερ. Γιατί πιστεύετε ότι συμβαίνει αυτό;

Η Ιστορία μάς δίδαξε ότι οι επαναστατικοί «-ισμοί» στην προσπάθειά τους να οικοδομήσουν μια κοινωνία βασισμένη σε μία εκ των προτέρων κατασκευασμένη «ορθότητα», καταλήγουν στη διατύπωση μιας θεωρίας η οποία προβάλλεται ως η μόνη «αλήθεια». Η αποκλειστική κατοχή της «αλήθειας» μετατρέπει την ιδεολογία σε ιδεοληψία και τελικά σε επιβολή. Γι’ αυτό ο κάθε είδους ολοκληρωτισμός καταλήγει στην υιοθέτηση της βίας και της αυθαιρεσίας. Καταλήγει στη συγκρότηση ενός κλειστού συστήματος εξουσίας που δε διαθέτει τη δυνατότητα της εσωτερικής μεταβολής. Αποστεώνεται και επιβάλλεται ως μορφή ολοκληρωτισμού (και όχι απλά του αυταρχισμού που είναι διαφορετικό πράγμα). Ο άνθρωπος, παρά τα όσα διακηρύσσουν, γίνεται «ο βασικός αντίπαλος» του καθεστώτος. Και όταν καταρρέει, συμπαρασύρει τις κοινωνίες σε τραγικές περιπέτειες γιατί ήδη έχει «φαρμακώσει» με φοβίες, ιδεοληψίες, εθνικισμούς και λαϊκισμούς γενιές ανθρώπων.  

Ο Αρτέμ δεν είναι σίγουρος ότι αποκηρύσσει τις κομμουνιστικές ιδέες του ακόμα και μετά τη μακρόχρονη φυλάκισή του από το καθεστώς. Πράγματι συνέβαινε αυτό σε όσους αθώους φυλακίστηκαν; Δεν εγκατέλειπαν τόσο εύκολα την ιδεολογία τους;

Ο Αρτέμ εντάσσεται στην ΕΠΟΝ, όχι επειδή είναι κομμουνιστής, όχι επειδή έχει μελετήσει το «Κεφάλαιο» του Μαρξ, όχι επειδή είναι επαναστάτης. Είναι ένα νεαρό εικοσάχρονο παιδί που εντάσσεται σε μια οργάνωση στην οποία ανήκουν κι όλοι οι φίλοι και συμμαθητές του. Εντάσσεται γιατί πιστεύει ακράδαντα ότι είναι στο χέρι τους να χτίσουν έναν νέο, ωραίο, ειρηνικό κόσμο. Το όνειρό του είναι να αποκτήσει ένα αμπέλι. Έναν τόπο να καλλιεργεί, για να ριζοπιάσει στην κοινωνία του χωριού του. Ετούτη η επιθυμία -το προσωπικό του όραμα- δεν το αποχωρίζεται ποτέ. Επομένως, είναι ένας άνθρωπος που αν τον χαρακτηρίζει κάτι είναι η προσωπική αξιοπρέπεια. Είναι η αξιοπρέπεια του Οιδίποδα, όταν τυφλός οδηγείται στον Κολωνό, και δηλώνει στους Αθηναίους που τον θεωρούν μίασμα για την πόλη τους ότι «τα βάσανά του δεν τα έκανε, αλλά τα έπαθε». Γνωρίζει ότι η ευθύνη των παθών του δεν είναι δική του. Συνεπώς η επιθυμία του εξακολουθεί να ισχύει. Ο Αρτέμ όμως δεν προσαρμόζεται στον ολοκληρωτισμό. Διατηρεί ακόμα και στα γεράματά του την επιθυμία του νεανικού του οράματος (περισσότερο ως ευχή) γνωρίζοντας πλέον την αδυναμία του μεμονωμένου ατόμου μπροστά στην Ιστορία. Το όραμα της επίτευξης όμως διαπιστώνει ότι δεν περνάει από το χέρι του. Είναι σαν την ανεμίδα στο αλώνι της Ιστορίας.

Ο Εμφύλιος πόλεμος, ακόμα και μεταξύ των ίδιων των κομμουνιστών, άδικες κατηγορίες και μισαλλοδοξία είναι κάποια από τα βασικά θέματα του βιβλίου σας. Από πού πηγάζει άραγε τόσο μίσος, καθ’ όλη τη διάρκεια της ανθρώπινης Ιστορίας, για καθέναν που είναι διαφορετικός από εμάς;

Το «διαφορετικό» και το «αλλότριο» πάντα φοβίζει. Κι αν ισχύει η ρήση του Σαρτρ ότι «η κόλαση είναι οι άλλοι»,  το «διαφορετικό» και το «αλλότριο» γίνεται δύο φορές εχθρός. Και όταν το «διαφορετικό» έρχεται εμπράκτως να αποδομήσει ιδεολογικές βεβαιότητες και παγιωμένες εθνικές, κοινωνικές, πολιτικές στάσεις, τότε γίνεται τρεις φορές εχθρός. Δεν είναι τυχαίο ότι η ένταση των συγκρούσεων αποκτά διαστάσεις ανθρωποφαγίας ιδίως στους εμφυλίους ή στις συγκρούσεις μεταξύ πρώην ομοϊδεατών. Και ο Αρτέμ το διαπιστώνει τόσο στις φυλακίσεις στο Γκουλάγκ και στις μεταβατικές φυλακές της Μόσχας όσο και στις συγκρούσεις των Ελλήνων κομμουνιστών στην Τασκένδη.

Οι σημερινοί Έλληνες πιστεύετε ότι εκτιμούν τη δημοκρατία και την ελευθερία λόγου που έχουμε στην Ευρώπη - κάτι που δεν είναι αυτονόητο για άλλες περιοχές του πλανήτη. Γνωρίζουν πραγματικά τι είναι να διαβιούν υπό ένα ολοκληρωτικό καθεστώς; Πώς απαντάτε σε εκείνους που υποστηρίζουν ότι «Μια χούντα μας χρειάζεται σήμερα…»;

Οι σημερινοί Έλληνες δεν είναι οι μόνοι που υποκύπτουν με απερίσκεπτη ευκολία στη γοητεία του ολοκληρωτισμού. Σύνθετες και πολυπαραγοντικές είναι οι αιτίες αυτής της στάσης. Η ανάγκη για ικανοποίηση (για όσα θέλουμε ή φοβόμαστε ότι θα χάσουμε), η ανάγκη για δύναμη (που δήθεν μπορεί να επιβάλλει το «επιθυμητό»), η ανάγκη της ύπαρξης ενός σκοπού (που κινητοποιεί συναισθηματικά), η επιπολαιότητα (που ενεργοποιείται από την ελλειμματική ιστορική μνήμη), η δημόσια προβολή μιας δελεαστικής εικόνας του ισχυρού ηγέτη-ανδρός, ο λαϊκισμός και η ξενοφοβία (στην Ελλάδα παρουσιάζεται ως εναντίωση στην κακιά Δύση, αλλά και ως φοβία προς την αλλόθρησκη Ανατολή) κ.λπ. κ.λπ. Όταν όλα αυτά συνδυαστούν με εποχές κρίσης, είναι δυνατόν να διαμορφώσουν παράλογα, απολιτικά και τιμωρητικά «κινήματα» που βασίζονται στην όξυνση των αντιθέσεων. Η λογική παραμερίζεται και ο ορθός λόγος (η ουσία της πολιτικής) εξοντώνεται.

Κοιτάχτε τους οπαδούς του Τραμπ, τους Έλληνες συμπαθούντες τον Πούτιν, τους Έλληνες που θα ήθελαν έναν Έλληνα Ερντογάν, τους Γερμανούς αντιεμβολιαστές... Όλοι αυτοί μισούν τον κοινοβουλευτισμό και του χρεώνουν όλα τα δεινά. Το σύνθημα «Η χούντα δεν τελείωσε το ’73» και η ευχή «Μια χούντα μας χρειάζεται» ποιοτικά έχουν υποκύψει στη γοητεία του ολοκληρωτισμού. Το ακούμε από ανθρώπους της διπλανής πόρτας. Το απέδειξε η Χάνα Άρεντ. Δεν είναι τέρατα. Είναι πρόθυμοι να προσχωρήσουν στο κακό δίχως να το αντιλαμβάνονται, δίχως να αισθάνονται ενοχές, δίχως να νιώθουν ντροπή. Φυσικά, γι’ αυτό ευθύνονται όχι μόνο πολιτικοί δημαγωγοί αλλά, δυστυχώς, και κορυφαίοι διανοούμενοι οι οποίοι στιγμάτισαν τη σκέψη του 20ού αιώνα με τη γοητεία των ολοκληρωτικών δογμάτων. Η Δημοκρατία δεν έχει άλλο όπλο παρά μονάχα την παιδεία και την ενίσχυση του κράτους Δικαίου. Αυτά μπορούν να διαμορφώσουν ανθρώπους να νιώθουν ντροπή. Γιατί μόνο η ντροπή θέτει όρια στο κακό.