Γράφει: Μάγδα Παπαδημητρίου-Σαμοθράκη

Από μικρός φοβόταν τις καταιγίδες ο Μιχάλης. Μα τώρα πια είχε μεγαλώσει. Δε σκεπαζόταν μέχρι τα μάτια να μη βλέπει το φως των αστραπών. Δεν κάλυπτε τα αυτιά με τις παλάμες του να μην ακούει τις βροντές. Η μόνη καταιγίδα που τον τρόμαζε ήταν αυτή που μαινόταν μέσα του. Όμως κι αυτή θα την αντιμετώπιζε. Γιατί ήταν πια δυνατός. Σίγουρος για τον εαυτό του. Σηκώθηκε αποφασιστικά και άνοιξε το παράθυρο. Μια αστραπή κι ύστερα το απόλυτο σκοτάδι… Πόσα πράγματα προλαβαίνεις να κάνεις στη ζωή σου; Πόσα λάθη; Και πόσα από αυτά θα αναγνωρίσεις; Θα μπορέσεις να τα διορθώσεις; Όλα ξεκινούν με μια Αστραπή και τελειώνουν σε έναν Ωκεανό. Όλα μπορούν να αλλάξουν. Όλα… Ώσπου να πεις την αλφαβήτα.

Η Μαρίνα Καλεώδη γράφει με την ηρεμία και την ακρίβεια ανθρώπου που έχει περάσει από την παρατήρηση στη βαθύτερη κατανόηση. Στα βιβλία της, το καθημερινό μεταμορφώνεται σε εσωτερικό τοπίο· η στιγμή γίνεται αποκάλυψη. Όλα της τα βιβλία είναι από τις εκδόσεις Ωκεανίδα. Το τελευταίο της μυθιστόρημα «Ώσπου να πεις την αλφαβήτα» είναι χαρακτηριστικό δείγμα αυτής της γραφής: ένα ψυχικό στιγμιότυπο που συμπυκνώνει τον αγώνα του ανθρώπου να συμφιλιωθεί με τον φόβο και να σταθεί στο φως της αυτογνωσίας.

Η Μαρίνα Καλεώδη είναι από εκείνες τις συγγραφείς που δεν αρκούνται στο να αφηγηθούν μια ιστορία· την υφαίνουν με το φως και τη σιωπή, με τη μνήμη και τη μεταμόρφωση. Στα βιβλία της, οι ήρωες κινούνται ανάμεσα στη γη και το νερό, αναζητώντας τη δική τους λύτρωση. Οι λέξεις της λειτουργούν σαν καθρέφτες: άλλοτε αντανακλούν το παρελθόν, άλλοτε φωτίζουν το αθέατο μέσα μας. Με το «Πατημασιές στην άμμο» μιλά για το ίχνος και τη μνήμη — για εκείνους που πέρασαν και άφησαν σιωπηλά σημάδια στη ζωή μας. Στο «Χάρη!» αναμετριέται με τη συγχώρεση, τη μεταμόρφωση και το θαύμα του ανθρώπινου δεσμού. Και στο «Ώσπου να πεις την αλφαβήτα» ανοίγει μια γλώσσα πιο εσωτερική, όπου το παιδί, ο φόβος, η αυτογνωσία και η φλόγα της ζωής συνυπάρχουν σε μια ποιητική τοιχογραφία ενηλικίωσης.

Με αφορμή την έκδοση του τελευταίου της βιβλίου, βρεθήκαμε στα Δυο Χωριά της Τήνου, στο χωριό της, το καλοκαίρι που πέρασε και μίλησα μαζί της για τη μνήμη, τον φόβο, τη δύναμη της σιωπής και τη στιγμή που η λέξη γίνεται κάθαρση. Σε έναν διάλογο για τη γραφή, τη σιωπή, τη μνήμη και τον χρόνο — για εκείνη την εσωτερική καταιγίδα που όλοι κάποτε καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε. Μιλήσαμε για όλα τα βιβλία της προκειμένου να τη γνωρίσουν οι αναγνώστες.

Πώς γεννήθηκε η ιδέα για το «Ώσπου να πεις την αλφαβήτα»; Ήταν μια ακαριαία έμπνευση ή ένα έργο που ωρίμαζε μέσα σου για καιρό;

Η αλήθεια είναι πως η ιδέα να γράψω ένα βιβλίο που τα κεφάλαια θα τιτλοφορούνται ακολουθώντας την αλφαβήτα στριφογυρνούσε καιρό στο μυαλό μου. Το συγκεκριμένο όμως προέκυψε μάλλον ως “Αστραπή”. Αποφάσισα να τολμήσω να ασχοληθώ με έναν άντρα ως κεντρικό ήρωα και να επιχειρήσω να δω την ιστορία του από τη δική του οπτική γωνία. Και με την “Αστραπή” να είναι το πρώτο κεφάλαιο, ήξερα ότι είχε έρθει η ώρα για το σχέδιο της αλφαβήτας.

Ο τίτλος έχει κάτι από ρυθμό παιδικού τραγουδιού, αλλά και από μύηση στη γλώσσα. Τι σημαίνει για εσένα η “αλφαβήτα”;

Δεν είναι μόνο η αλφαβήτα που σημαίνει πολλά για εμένα· είναι οι λέξεις, είναι η μαγεία της γλώσσας μας. Ως επιμελήτρια βιβλίων, δίνω ιδιαίτερη σημασία στην επιλογή των λέξεων. Από το “Χάρη!” ακόμα, θεωρώ πως φαίνεται ξεκάθαρα πόσο αγαπώ να παίζω με τις λέξεις. Και στα δύο αυτά βιβλία μου, πέρα από την ίδια την ιστορία των ηρώων, αυτό που θέλω να απασχολεί τους αναγνώστες είναι και η αλληλουχία των κεφαλαίων. Στο “Χάρη!”, για παράδειγμα, το πρώτο και το δεύτερο μέρος αποτελούνται από τους ίδιους τίτλους κεφαλαίων, με την ίδια σειρά. Αυτό δεν ήταν εύκολο. Υπήρξαν φορές που ένιωθα πως έχω εγκλωβιστεί σε αυτό το παιχνίδι, αλλά τελικά, κάθε φορά που ολοκλήρωνα ένα κεφάλαιο, ήξερα ότι έτσι ακριβώς έπρεπε να γίνει. Το ίδιο συνέβη και με το “Ώσπου να πεις την αλφαβήτα”: Όφειλα να ακολουθώ τη συγκεκριμένη σειρά, χωρίς όμως αυτό να αφαιρεί το ενδιαφέρον από την ιστορία αυτή καθεαυτή.

Μια άλλη λεπτομέρεια που θέλω να επισημάνω είναι η επιλογή της λέξης “ώσπου”, αντί, για παράδειγμα, του “μέχρι”. Ήθελα ο τίτλος από μόνος του να περιέχει την ίδια την αλφαβήτα, κι ας είναι… ανάποδα. Ξεκινάει με το ωμέγα και καταλήγει στο άλφα.

Αν η “αλφαβήτα” είναι το σύνολο της ανθρώπινης εμπειρίας, ποιο γράμμα πιστεύεις πως εκφράζει περισσότερο τη ζωή του Μιχάλη;

Αν πρέπει να επιλέξω μόνο ένα γράμμα, τότε θα πω το ψι. Όμως στην περίπτωση του Μιχάλη, “όλα ξεκινούν με μια Αστραπή και τελειώνουν σε έναν Ωκεανό”, όπως γράφω στο οπισθόφυλλο. Ο φόβος του για τις αστραπές, αλλά και η σύνδεσή του μαζί τους είναι καθοριστικά. Αν, λοιπόν, μπορώ να ξεχωρίσω περισσότερα από ένα γράμματα, επισημαίνοντας τα ορόσημα της πορείας του, θα πω το άλφα, το γιώτα, το λάμδα, το χι και, τέλος, το ψι: Αστραπή, Ιέρεια, Λαβύρινθος, Χάδι και Ψευδαισθήσεις.

Τι σημαίνει για εσένα η φράση «Όλα μπορούν να αλλάξουν. Όλα… Ώσπου να πεις την αλφαβήτα»; Είναι υπόσχεση ελπίδας ή διαπίστωση ματαιότητας;

Είμαι φύσει αισιόδοξος άνθρωπος, οπότε πάντα εστιάζω στην ελπίδα. Όμως η αλήθεια είναι πως όλα μπορούν να ανατραπούν από τη μια στιγμή στην άλλη, είτε προς το καλύτερο είτε –φευ– το αντίθετο.

Η φράση «Η μόνη καταιγίδα που τον τρόμαζε ήταν αυτή που μαινόταν μέσα του» μοιάζει με εσωτερική εξομολόγηση. Είναι η αυτογνωσία πάντα επώδυνη;

Δε θα το έλεγα. Η αυτογνωσία για εμένα είναι λύτρωση. Ακόμη και αν η διαδικασία είναι επώδυνη, οδηγεί στην καλύτερη εκδοχή του εαυτού μας. Αν εντοπίσουμε τα ελαττώματά μας και βρούμε τη δύναμη να τα εξομαλύνουμε (αν όχι να τα διορθώσουμε), σίγουρα θα οδηγηθούμε στον Ωκεανό, εκεί που η απεραντοσύνη του ορίζοντα θα ανοιχτεί μπροστά μας και θα αισθανθούμε ελεύθεροι. Το πιο δύσκολο κομμάτι είναι να βρούμε τη δύναμη να κοιτάξουμε μέσα μας και να ξεκινήσουμε το ταξίδι· να κατανοήσουμε ότι αντιμετωπίζοντας κατάματα τους φόβους μας μπορούμε να μεταμορφωθούμε· να βγούμε στην καταιγίδα και να αφήσουμε τη βροχή να ξεπλύνει τα πάντα.

Οι ήρωές σου φαίνεται να αναζητούν τον εαυτό τους μέσα από τις λέξεις. Πιστεύεις πως η γραφή μπορεί να λειτουργήσει θεραπευτικά;

Για εμένα σίγουρα ναι. Και όπως είπαμε και προηγουμένως, η διαδικασία είναι πολλές φορές επώδυνη. Η γραφή είναι ένα μονοπάτι που οδηγεί στην αυτογνωσία. Οι λέξεις βγαίνουν από τον πιο βαθύ εαυτό μας. Μπορεί να κρύβονται πίσω από φανταστικούς ήρωες, όμως το να εμβαθύνεις σε έναν χαρακτήρα που απέχει παρασάγγας από τον δικό σου είναι ένας τρόπος να εντοπίσεις δικές σου αδυναμίες ή δικά σου προτερήματα. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που πολλοί ψυχολόγοι προτρέπουν στη γραφή. Δεν είναι απαραίτητο κάποιος να γράψει μυθιστόρημα, μια απλή καταγραφή σκέψεων και συναισθημάτων είναι εξίσου θεραπευτική.

Ας επιστρέψουμε στο προηγούμενο βιβλίο σου, το «Χάρη!». Ποια θέση έχει η γυναικεία εμπειρία ή η θηλυκή ματιά μέσα στο βιβλίο σου;

Είναι κάπως οξύμωρο ένα βιβλίο που τιτλοφορείται ουσιαστικά από το όνομα ενός από τους κεντρικούς ήρωες τελικά να περιστρέφεται περισσότερο γύρω από τη γυναικεία εμπειρία, αλλά, ναι, αυτή είναι η κυρίαρχη. Ο τρόπος που μια γυναίκα χειρίζεται διάφορες καταστάσεις, από το απλό νοικοκυριό και την εξάρτηση από τον σύζυγό της μέχρι την καριέρα και την ανάληψη όλων των ευθυνών από την ίδια, όπως και το στήριγμα τόσο στις γυναίκες φίλες της όσο και στους άντρες, είναι ο πυρήνας του “Χάρη!”.

Αν το «Χάρη!» μπορούσε να “μιλήσει”, τι νομίζεις πως θα έλεγε στους αναγνώστες του;

“Να σας ζητήσω μια χάρη; Χαμογελάστε και χαρείτε τη (ζωή)”.

Και πάμε πιο πίσω ώστε να γνωρίζουν οι αναγνώστες και το βιβλίο σου “Πατημασιές στην άμμο”. Οι “πατημασιές” παραπέμπουν και σε σχέσεις που πέρασαν: οικογενειακές, ερωτικές, υπαρξιακές. Είναι για εσένα ένα το βιβλίο μια χαρτογράφηση ανθρώπινων δεσμών;

Ναι, είναι. Ειδικά το συγκεκριμένο βιβλίο πατάει περισσότερο σε προσωπικά βιώματα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι έχει οποιαδήποτε σχέση με αυτοβιογραφία. Ωστόσο, η Τήνος –την οποία σκόπιμα δεν αναφέρω στο βιβλίο προκειμένου οι αναγνώστες να μπορούν να φαντάζονται ο καθένας όποιο νησί των Κυκλάδων θέλει ή αγαπά περισσότερο– είναι κυρίαρχη σε αυτό το βιβλίο. Το ίδιο και οι άνθρωποί της, είτε οι μόνιμοι κάτοικοι είτε όσοι κατάγονται από αυτήν και τη ζουν κυρίως στις διακοπές. Οι “Πατημασιές στην άμμο” είναι αφιερωμένες στους γονείς μου, γνήσιους Τηνιακούς, και κατ’ επέκταση σε όλους τους εκ Τήνου καταγομένους.

Ποιο ήταν το πιο δύσκολο σημείο στη συγγραφή του «Ώσπου να πεις την αλφαβήτα»;

Η μεγαλύτερη δυσκολία ήταν να μείνω πιστή στον τρόπο σκέψης ενός άντρα και να μην παρασυρθώ από τη δική μου, γυναικεία αντιμετώπιση διάφορων καταστάσεων. Επίσης έπρεπε να προσέχω να μην προδώσω τίποτα από όσα είχα σκεφτεί για την κατάληξη της ιστορίας και να σκιαγραφήσω έναν χαρακτήρα που ο αναγνώστης θα αντιπαθήσει και θα συμπαθήσει με την ίδια ένταση. Θέλω να πιστεύω ότι τα κατάφερα, και αυτό είναι μάλλον που με κάνει να αισθάνομαι περηφάνια γι’ αυτό το βιβλίο.

Υπάρχει κάποιο έργο τέχνης, πίνακας ή μουσικό κομμάτι που συνόδευσε τη δημιουργία του κάθε βιβλίου;

Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ερώτηση! Λοιπόν… οι “Πατημασιές στην άμμο” άρχισαν να γράφονται εδώ, στα Δυο Χωριά, οπότε το μόνο έργο τέχνης που με ενέπνεε ήταν αυτό το μαγευτικό τοπίο. Στο “Χάρη!” είχε τρυπώσει στο μυαλό μου η ερμηνεία του Χρήστου Θηβαίου στο τραγούδι “Αγάπη (Πόσο πολύ σ’ αγάπησα)” –το οποίο, αν το σκεφτείτε, θα μπορούσαν πολλοί ήρωές του να “αφιερώνουν” ο ένας στον άλλον–, ενώ γράφοντας το “Ώσπου να πεις την αλφαβήτα” έχω την αίσθηση ότι με επηρέασαν κάπως τα έργα του Τζάκσον Πόλοκ (άλλωστε, τον αναφέρω και στο κεφάλαιο “Ομπρέλα”).

Τι ελπίζεις να πάρει ο αναγνώστης μόλις κλείσει το βιβλίο;

Ελπίζω να πάρει το… επόμενο βιβλίο. (Γέλια) Θα ήμουν ευτυχής, αν κάθε αναγνώστης έκλεινε το βιβλίο με ένα χαμόγελο. Όπως προανέφερα, είμαι φύσει αισιόδοξος άνθρωπος, οπότε, αν έχω περάσει μηνύματα αισιοδοξίας, τότε έχω πετύχει τον στόχο μου.

Πώς βιώνεις τη συνάντηση με τους αναγνώστες; Σου έχουν προσφέρει μια άλλη ανάγνωση του έργου που δεν είχες φανταστεί;

Είναι πάντα μια υπέροχη εμπειρία να συναντάς τους αναγνώστες σου και να  μπαίνουν στη διαδικασία να μοιραστούν μαζί σου όσα αισθάνθηκαν διαβάζοντας κάτι που έχεις γράψει εσύ. Το αξιοπερίεργο (που με χαροποιεί αφάνταστα) είναι ότι οι περισσότεροι μου λένε πως ένιωσαν μέρος αυτής της οικογένειας/παρέας, ότι θα μπορούσαν να απλώσουν το χέρι τους μέσα από τις σελίδες του βιβλίου και να πιάσουν το χέρι της Άρτεμης, του Χάρη, του Μιχάλη… Κάτι άλλο που μου έχει κάνει εντύπωση είναι το πώς μπορούν μέσα από την ανάγνωση των βιβλίων μου να ψυχαναλύουν εμένα την ίδια. Και, ναι, υπάρχουν περιπτώσεις που διέκριναν στο έργο μου κάτι που δεν είχα φανταστεί εγώ, αλλά θα μπορούσε κάλλιστα να ισχύει.

Η ποίηση είναι πάντα παρούσα. Ποια είναι η σχέση σου με την ποίηση;

Όταν ήμουν μικρή, στο σχολείο ακόμα, έγραφα περισσότερο ποιήματα παρά ιστορίες. Ή, για την ακρίβεια, τολμούσα πιο εύκολα να γράψω στίχους. Η ποίηση είναι πάντα έμπνευση και πιστεύω πως όλοι οι άνθρωποι ανεξαιρέτως έχουμε άμεση σχέση μαζί της. Όλοι μα όλοι κάποια στιγμή στη ζωή μας υπήρξαμε ποιητές, ακόμη κι αν δεν εξωτερικεύσαμε κανέναν στίχο. Υπάρχει ωραιότερη ποίηση από αυτή που γεννούν οι σιωπές;

Κι αφού βρισκόμαστε στο νησί του ανέμου και της Τέχνης —στην Τήνο—, πόσο σημαντική είναι για σένα η επιμέλεια, το σμίλεμα της γλώσσας; Θα έλεγες πως είναι μια σχέση ανάλογη με εκείνη του γλύπτη με το μάρμαρο;

Δεν θα μπορούσα να το θέσω καλύτερα! Όπως ο γλύπτης μετατρέπει ένα κομμάτι μάρμαρο σε έργο τέχνης, έτσι και ο επιμελητής σμιλεύει τα κείμενα επιλέγοντας τις κατάλληλες λέξεις που θα αναδείξουν την ομορφιά κάθε κειμένου. Και ο άνεμος έρχεται πάντα να παρασύρει, να ανατρέψει, να δώσει πνοή σε ό,τι μας περιβάλλει.

Πώς φαντάζεσαι τη γραφή σου να εξελίσσεται τα επόμενα χρόνια; Πιο εσωτερική, πιο κοινωνική ή πιο ονειρική;

Η επιλογή των επιθέτων αυτών είναι, θεωρώ, αυτή που ήδη έχει υπάρξει, αλλά αντίστροφα. Δηλαδή οι “Πατημασιές στην άμμο” είχαν μια πιο ονειρική γραφή, το “Χάρη!” πιο κοινωνική και στο “Ώσπου να πεις την αλφαβήτα” σίγουρα είναι πιο εσωτερική. Από εδώ και πέρα δεν ξέρω τι άλλο μπορεί να γίνει. Εμένα μου αρκεί να υπάρχει γενικότερα εξέλιξη. Άλλωστε, τα μονοπάτια της συγγραφής οδηγούν κάθε φορά (εμένα τουλάχιστον) σε κόσμους που δεν είχα φανταστεί προηγουμένως. Είναι ένα ταξίδι που δεν ξέρεις πού θα σε βγάλει. Ο στόχος είναι πάντα να φτάσουμε στον Ωκεανό!

___
Η συζήτηση με τη Μαρίνα Καλεώδη μοιάζει με ήσυχο περίπατο στις πατημασιές του φωτός. Μιλά χαμηλόφωνα, με την καθαρότητα εκείνων που έχουν μάθει να ακούν πρώτα και να γράφουν έπειτα. Οι λέξεις της δεν διεκδικούν, αλλά φωτίζουν. Μιλώντας για τους ήρωες, για τις σιωπές και τις μικρές μεταμορφώσεις που γεννά ο φόβος, αφήνει να φανεί εκείνη η λεπτή γραμμή όπου η ζωή συναντά την τέχνη κι όπου το προσωπικό γίνεται συλλογικό βίωμα.

Φεύγοντας από τα Δυο Χωριά της Τήνου, το φως είχε αρχίσει να χαμηλώνει πάνω στα σπίτια. Σκέφτηκα τον Μιχάλη και τη δική του καταιγίδα, τις “πατημασιές” που αφήνουν οι άνθρωποι μέσα μας, τη “χάρη” που κουβαλά κάθε συγχώρεση. Κι ίσως αυτό να είναι τελικά η ουσία της γραφής της Μαρίνας Καλεώδη: να μας θυμίζει ότι όλα μπορούν να αλλάξουν — ώσπου να πεις την αλφαβήτα. Καλοτάξιδο να είναι!