Γράφει: Αναστασία Δημακοπούλου

Ο συγγραφέας και διδάκτορας Πανεπιστημίου, Απόστολος Σπανός, μιλάει στο Βookia για το τελευταίο του πόνημα «στη σκιά του χρόνου».

Πώς προέκυψε ο τίτλος στη σκιά του χρόνου και ποιο ήταν το πρωταρχικό ερέθισμα για την συγγραφή του;

Κοινό στοιχείο όλων σχεδόν των κειμένων του βιβλίου είναι η σχέση μας με τον χρόνο, αλλά και οι διαστάσεις του ιστορικού χρόνου, κυρίως του παρελθόντος. Η έννοια της σκιάς προσπαθεί να περάσει δύο μηνύματα. Το πρώτο είναι ότι η σχέση μας με τον χρόνο μπορεί να είναι σκοτεινή και φοβογόνα, όπως κάθε σκιά, αλλά μπορεί να είναι και καταφύγιο δροσιάς. Το δεύτερο είναι ότι μπορούμε, στον ελάχιστο βαθμό ελευθερίας που μας επιτρέπει η ζωή, να αλλάξουμε τη σκιά, η οποία απλώνεται στο μέλλον μας, αλλάζοντας τη θέση μας ως προς την πηγή του φωτός, η οποία βρίσκεται πίσω μας, στο παρελθόν.

Στο βιβλίο σου, αντικείμενα και πράγματα του εξωτερικού κόσμου, χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν τις ψυχικές διακυμάνσεις του εσωτερικού κόσμου του ανθρώπου. Η χρήση συμβόλων για την περιγραφή της ψυχοσύνθεσης του ανθρώπου, αποτελεί για σένα έναν τρόπο έκφρασης, είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα των βιβλίων σου;

Ναι, είναι κάτι που μου αρέσει πολύ. Όπως ακριβώς και η έννοια σύμβολο, οτιδήποτε δηλαδή βάζει μαζί (συμ-βάλλει) δύο ή περισσότερα πράγματα, εν προκειμένω αυτό που έχω στον νου μου γράφοντας κι αυτό που ο αναγνώστης θα σκεφτεί διαβάζοντας, που μπορεί τελικά να είναι κάτι πολύ διαφορετικό και πολύ πιο όμορφο και σημαντικό.

Ο χρόνος είναι ήλιος. Σοφοί οι δαίμονες που μας έπλασαν, κι εμάς κι αυτόν ταυτόχρονα, τον έβαλαν πίσω μας. Επειδή το μυαλό μας δεν αντέχει να τον δει κατάματα, τυφλώνεται.

Ο χρόνος στο βιβλίο σου αποδίδεται με άπειρους συμβολισμούς. Πιστεύεις ότι η δυναμική του χρόνου να ρυθμίζει και να μεταβάλλει τη ζωή μας, μπορεί να ελεγχθεί, έτσι ώστε να επέλθει μία ισορροπία και μία ποιότητα στην καθημερινή μας ζωή;

Νομίζω ότι σε αυτό ακριβώς βασίζεται η ύπαρξη της ψυχοθεραπείας ως πρακτικής. Η ουσία της ψυχοθεραπείας είναι να αντιμετωπίσουμε τα όσα προβλήματα έχει χαράξει το παρελθόν στον νου μας, επηρεάζοντας τη σχέση μας με το παρόν και το μέλλον. Νομίζω ότι τις περισσότερες φορές η ισορροπία που επιφέρει ποιότητα ζωής είναι η ισορροπία ανάμεσα στις επιλογές που κάναμε κάποια στιγμή στο παρελθόν και στα τωρινά μας θέλω για το μέλλον. Στο εκάστοτε παρόν είμαστε διαφορετικοί άνθρωποι από ό,τι ήμασταν τότε που κάναμε επιλογές θεμελιώδεις, για παράδειγμα μιας επαγγελματικής πορείας ή ενός συντρόφου που τότε μας φαινόταν υπέροχος αλλά τώρα πια δεν είναι πηγή ευτυχίας. Κι ενώ ποθούμε αλλαγές, δεν πιστεύουμε ότι μπορούμε να τις κάνουμε, ακριβώς επειδή ζούμε με τις κοινωνικές και πολιτισμικές αρχές που συνήθως έχουν θεμελιωθεί δεκαετίες ή και αιώνες πριν. Κι αυτός ο ετεροβαρής διάλογος του παροντικού θέλω με το παρελθοντικό πρέπει είναι η πηγή των περισσότερων προβλημάτων μας στη ζωή. Το αν αυτή η δυναμική του χρόνου μπορεί να ελεγχθεί εξαρτάται από τον καθέναν από εμάς. Κι από το εάν έχουμε τη δύναμη να υποστούμε τις συνέπειες. 

Η γραβάτα είναι ένας συμβολικός προσανατολισμός του χρόνου. Μπορεί ο χρόνος να γίνει θηλιά στο λαιμό του ανθρώπου και πότε πιστεύεις συμβαίνει αυτό; Υπάρχει ο «σωστός χρόνος», τον οποίο ο άνθρωπος μπορεί να εκμεταλλευτεί, να συνεργαστεί μαζί του, έτσι ώστε να λειτουργήσει υπέρ του;

Ναι, στο ομώνυμο κείμενο οι νεανικές επιλογές ενός παντοδύναμου κοινωνικού καθωσπρεπισμού (ο οποίος πολλές φορές μασκαρεύεται ως δήθεν επανάσταση) γίνονται θηλιά. Κι αν είμαστε ειλικρινείς, οφείλουμε να παραδεχθούμε ότι όλοι μας φοράμε τέτοιες «γραβάτες». Όσο για το αν υπάρχει ο «σωστός χρόνος», επίσης πιστεύω πως ναι. Οι αρχαίοι τον έλεγαν «καιρό» –θυμήσου το «κάθε πράμα στον καιρό του». Και στη γλώσσα μας η σωστή σχέση με τον χρόνο ονομάζει ωριμότητα: όταν ο άνθρωπος είναι «ώριμος» (στην ώρα του) γίνεται και «ωραίος». Κι αυτή η ωραιότητα είναι ουσιαστικά και οντολογικά η σωστή σχέση μας με τον χρόνο, τον εαυτό μας και τους άλλους.

Στο κείμενο οι τέσσερις τοίχοι του χρόνου, δίνεις στον χρόνο διαφορετικούς συμβολισμούς. Βεβαίως, πολύ σωστά, ο χρόνος δεν υφίσταται, εάν δεν συνυπάρξει με τον χώρο. Όλα τα γεγονότα λαμβάνουν χώρα στο χωροχρόνο. Είναι προσωπική επιλογή, πού και πώς θα διαλέξουμε να αξιοποιήσουμε τον χρόνο μας. Πιστεύεις ότι ο προσδιορισμός του χωροχρόνου επηρεάζεται από την ψυχοσύνθεση του κάθε ατόμου, καθώς και από τα παιδικά του βιώματα;

Η σχέση μας με τον χρόνο, όπως και η σχέση μας με τον άψυχο και τον δήθεν έμψυχο χώρο (δηλαδή το περιβάλλον και τους ανθρώπους γύρω μας) είναι σίγουρα και απόρροια της προσωπικότητάς μας. Αλλά όχι μόνο. Γνωρίζουμε πια ότι οι σκέψεις μας, αλλά και τα συναισθήματά μας, είναι ηλεκτροχημικές αντιδράσεις στον εγκέφαλό μας. Αυτό είναι το ένα κομμάτι της λεγόμενης ψυχοσύνθεσής μας. Το άλλο είναι αυτό που έχουμε μάθει από τα γεννοφάσκια μας, όλη αυτή η πολύ βαριά (και κάποτε απόλυτα λανθασμένη) γνώση, ή ψευδογνώση, που ονομάζουμε πολιτισμό ή παράδοση. Δεν ξέρω ποιο είναι το πιο σημαντικό, ούτε ποιο θα ήταν πιο καλό να είναι το πιο σημαντικό. Όσο για τα βιώματά μας, παιδικά και μεταγενέστερα, παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο στην όλη μας σχέση με τη ζωή, συνθέτοντας τη σκιά του χρόνου που απλώνονται μπροστά μας καθώς προχωράμε προς το μέλλον.

Στο κείμενό σου οι χορδές, σε κάποιο σημείο γράφεις: και από μικρούς μας έμαθαν να αποφεύγουμε τη μεριά της καρδιάς. Επειδή καθώς έχει την κακιά συνήθεια να πάλλεται, η χορδή κοντά της είναι απρόβλεπτα κινητική. Και η ισορροπία δύσκολη. Στην αντίθετη πλευρά ένα καρφί που ξεπερνά το μυαλό και το δένει με κάποιας μορφής σταθερά, αποτελεί εχέγγυο επιβίωσης. Τρέχουμε προς το μυαλό, στηριζόμαστε στο καρφί και κάνουμε επί τόπου πιρουέτες στη στενή χορδή μας. Τελικά οι μνήμες της παιδικής μας ηλικίας χαράζονται ανεξίτηλα μέσα μας και μας σημαδεύουν μια ολόκληρη ζωή. Η ισορροπία συναισθήματος-λογικής μπορεί να επιτευχθεί;

Πόσο δύσκολο είναι κατά τη γνώμη σου, ο άνθρωπος ν' αποδεσμευθεί από τα δεσμά του παρελθόντος, να κατανοήσει ότι η ζωή είναι δική του και όχι μια μαριονέτα που κινείται στον ρυθμό που του επιβάλλεται;

Είναι πάρα πολύ δύσκολο, δυστυχώς, και για πολλούς ακατόρθωτο. Αλλά η εκτίμησή μου είναι ότι όλοι είμαστε μαριονέτες, αυτό που διαφέρει είναι ο βαθμός: κάποιοι άνθρωποι είμαστε πολύ μαριονέτες και κάποιοι πάρα πολύ (ναι, σωστά κατάλαβες: κανείς μας δεν είναι απλώς λίγο). Αυτό είναι και το αντικείμενο του επόμενου επιστημονικού μου βιβλίου, όπου προσπαθώ να αποδείξω, με ιστορικά παραδείγματα και στη βάση θεωριών από τη φιλοσοφία του χρόνου και της ιστορίας, ότι η ύπαρξη της ελεύθερης βούλησης είναι ένας από τους μεγαλύτερους μύθους που έχει πλάσει ο άνθρωπος.

Ως προς το πρώτο ερώτημά σου, για την ισορροπία συναισθήματος και λογικής: δεν ξέρω. Κυρίως δεν ξέρω σε ποιο βαθμό τα συναισθήματα διαχωρίζονται από τη λογική. Όπως σου είπα και πριν, και τα δυο είναι ηλεκτροχημικές αντιδράσεις στον εγκέφαλο. Και φοβάμαι ότι το τι θα γεννήσει ποια συναισθήματα είναι κάτι που το μαθαίνουμε. Για παράδειγμα, το ποια ή ποιον θα ερωτευτούμε δεν είναι καθόλου τυχαίο, είναι μια επιλογή που γίνεται μέσα μας υποσυνείδητα, αλλά στη βάση προτύπων, με τα οποία έχουμε γαλουχηθεί. Το μόνο θετικό είναι ότι τα συναισθήματα είναι λίγο πιο αναρχικά, πιο απρόβλεπτα. Κι αυτό δεν επιτρέπει στη λογική να μας επιβληθεί απόλυτα. Το ότι το απόλυτο συναίσθημα, ο έρωτας, μας κάνει να αισθανόμαστε θεοί, είναι προφανώς επειδή διαλύει την παντοκρατορία της λογικής στη ζωή μας. Και μας επιτρέπει να ελπίζουμε ότι κάποια στιγμή θα πετάξουμε από πάνω μας τις κάθε λογής γραβάτες. Και θα προσπαθήσουμε να ζήσουμε τη ζωή μας, αντί να τη διαχειριζόμαστε.