Γράφει: Μάγδα Παπαδημητρίου-Σαμοθράκη

Ο Φάνης Παπαγεωργίου επανέρχεται στα ποιητικά του μονοπάτια μετά την ποιητική του συλλογή «Με λάθος σκιά» που είχε εκδοθεί το 2021, πάλι από τις εκδόσεις Κουκίδα. Η «Μικρή θεωρία» είναι μια συλλογή που καταγράφει τη ρωγμή μεταξύ ιδέας και βίωσης, μεταξύ θεωρίας και πράξης, λέξης και σιωπής. Οι στίχοι του λειτουργούν με έναν ρυθμό που άλλοτε παραπέμπει σε θεωρητικό απόσπασμα και άλλοτε σε σχεδόν υπαρξιακή εξομολόγηση, ενώ η γλώσσα του, είναι χειρουργικά καθαρή, απογυμνωμένη από περιττούς λυρισμούς. Στο παιχνίδι αυτό ενυπάρχει το τραύμα της ερμηνείας: τι σημαίνει να κατανοείς; Τι σημαίνει να γράφεις; Τα ποιήματα στέκουν αυτόνομα αλλά συνομιλούν μεταξύ τους, όπως κεφάλαια ενός διαλογικού δοκιμίου ή εσωτερικού διαλόγου.

Σε μια εποχή όπου οι λέξεις συχνά εξαντλούνται προτού ειπωθούν, ο Φάνης Παπαγεωργίου επιμένει να τις επιστρέφει στο σώμα τους με ρυθμό, με σιωπή, με επιμονή στην ουσία. Ποιητής, στοχαστής της σύγχρονης ελληνικής γλώσσας και της πολιτικής της, ο Παπαγεωργίου καταθέτει ένα έργο στοχαστικό και παλλόμενο, βαθιά υπαρξιακό μα και σπαρακτικά πολιτικό. Στη συνέντευξη που ακολουθεί ο ποιητής μάς καλεί να σταθούμε απέναντι στον εαυτό μας  και να  αναρωτηθούμε. Κουβεντιάσαμε λοιπόν μαζί για το σώμα και τη γλώσσα, για την ευθύνη του δημιουργού και την ανάγκη της μνήμης, για το πένθος, τη χαρά και την αντοχή μέσα στο φθαρτό.

Τι σημαίνει για εσάς ο τίτλος «Μικρή θεωρία»; Πώς σχετίζεται με το περιεχόμενο των ποιημάτων;

Κυρία Σαμοθράκη σας ευχαριστώ για όσα εύστοχα παρατηρείτε! Μικρή θεωρία, γιατί έχουμε ανάγκη από θεωρία. Έχουμε ανάγκη από ένα τρόπο κοινής κατανόησης του κόσμου. Η κοινή κατανόηση προϋποθέτει τη θεωρία, την απόδειξη και τον κανόνα. Σε μια εποχή, όπου το αποσπασματικό, το θραυσματικό, το ατομικό και η υποκειμενικότητα συντρίβουν την κοινότητα, την αφήγηση, τη συλλογικότητα και την αντικειμενικότητα, έχουμε ανάγκη τη θεωρία, τον τρόπο εκείνο που θα μας τοποθετεί όλους και όλες στην ίδια σελίδα, στον κοινό παρονομαστή της εκμετάλλευσης, στον οποίο ούτως ή άλλως βρισκόμαστε. Είναι ένας τρόπος για να (ξανα)καταλάβουμε πως είμαστε πολλοί και πολλές. Και είναι μικρή αυτή η θεωρία γιατί είναι μια απόπειρα, από το δικό μου μετερίζι, χωρίς αξιώσεις να εκφράσω το μεγάλο, την απόλυτη ερμηνεία του κόσμου. Είναι μια προσπάθεια επομένως, να συμβάλλω κι εγώ από τη μεριά μου, στην κοινή αντίληψη αυτού του κόσμου. Όταν ξαναβρεθούμε πάλι πολλοί και πολλές, άνθρωποι με κοινότητα στη θέαση, την αντίληψη και την κατανόηση του κόσμου, μαζί θα μπορέσουμε να φτιάξουμε μια μεγάλη θεωρία για τον κόσμο.

Ποιοι είναι οι βασικοί θεματικοί άξονες που αναδεικνύονται μέσα στην ποιητική συλλογή;

Το είπες πριν πολύ ωραία. Θεωρία – Επιστήμη – Ύπαρξη – Συλλογικότητα – Κατανόηση  – Αγώνας και Πολιτική.

Στο ποίημά σας «Σώματα ασφαλείας» αντιστρέφεται η σημασία ενός κρατικού όρου, αποκαλύπτοντας την ειρωνεία: τα «σώματα της ηδονής και της χαράς» να βαφτίζουν τις δυνάμεις καταστολής. Σε μια εποχή που η κρατική βία κανονικοποιείται και οι λέξεις αποστειρώνονται ή κακοποιούνται από την εξουσία, ποια πιστεύετε πως είναι η ευθύνη του ποιητή;

Χαίρομαι πολύ που στέκεσαι σε αυτό το ποίημα. Ένα από τα ερεθίσματα αυτής της συλλογής, είναι πως το νόημα διαρκώς δίνεται από την εξουσία και τον κυρίαρχο λόγο, με τρόπο που είτε το καθιστά κενό (νοήματος), είτε του προσδίδει ένα εντελώς διαφορετικό περιεχόμενο. Είμαστε σε μια συγκυρία όπου η κοινωνία διαρκώς ζητά απαντήσεις για το έγκλημα των Τεμπών, τις υποκλοπές, τον ΟΠΕΚΕΠΕ, τις γυναικοκτονίες, τη Γάζα και πάρα πολλά άλλα και ο κυρίαρχος λόγος προσπαθεί να απονονοηματοδοτήσει τα συμβάντα αυτά, μιλώντας για στιγμιαίο λάθος, το διαχρονικό κομματικό κράτος κλπ. Είναι υποχρέωση μας, επομένως να δείξουμε αυτή την ανορθογραφία.

Στο ποίημα λοιπόν αντιδιαστέλλεται η έννοια του σώματος με το οποίο νιώθω ασφάλεια, το σώμα της/του αγαπημένης/ου, με τα σώματα ασφαλείας που διαλύουν συγκεντρώσεις, ασκούν βία σε εργαζόμενους και εργαζόμενες. Η βία λοιπόν γίνεται συνώνυμη της ασφάλειας. Σα να κινδυνεύουμε από τους συγγενείς των θυμάτων των Τεμπών, τους Παλαιστίνιους/ες, τους κατατρεγμένους/ες. Ευθύνη λοιπόν του ποιητή/τριας και όσων έχουν βήμα στο δημόσιο λόγο, άρα και ευθύνη του καθενός και της καθεμιάς είναι αυτή η αποκάλυψη της αλήθειας, της αλήθειας της κοινωνίας, είναι αυτή η θεωρία που λέγαμε προηγουμένως, στη βάση της οποίας, μπορούμε όλοι και όλες να κατανοούμε και να κατανοούμαστε.

Η ποίηση μπορεί να λειτουργήσει ως μορφή αντίστασης ή είναι τελικά ένα είδος πολυτελείας για λίγους;

Η ποίηση είναι, για μένα τουλάχιστον, αντίσταση, αποκάλυψη και κάλεσμα για κοινούς τ(ρ)όπους ερμηνείας του κόσμου. Είναι ο τρόπος μου να επικοινωνώ με ανθρώπους που είτε εν γνωρίζω, είτε δεν έχω καταφέρει να επικοινωνήσω. Είναι σαν να λέω «εγώ έτσι καταλαβαίνω τον κόσμο, και σε καλώ να σκεφτείς». Η ποίηση δίνει χώρο, φτιάχνει τα μοτίβα στα οποία θα συζητήσουμε τα συγκεκριμένα. Φέρνει το ερώτημα: «Χωράμε μαζί σε αυτό το καράβι; Σ’ αυτό το καράβι της κατανόησης του κόσμου και έπειτα της αλλαγής του»;

Ο τίτλος της συλλογής παραπέμπει σε πλανήτες και θεωρίες, σχεδόν επιστημονικές. Ωστόσο, οι «πλανήτες» σας είναι συναισθηματικοί, συχνά μόνιμοι εξόριστοι. Ποια είναι για σας η σχέση ανάμεσα στο εσωτερικό και το κοσμικό;

Είναι πολύ ωραίο αυτό που ρωτάτε κυρία Σαμοθράκη! Εξήγησα το σκεπτικό πίσω από τη θεωρία, ωστόσο μένει ένα κενό. Γιατί μικρή θεωρία για πλανήτες; Κατ΄ αρχάς πρέπει να πω ότι οι πλανήτες είναι τόσο μακρινοί αλλά και τόσο κοντινοί, καθότι βρισκόμαστε κι εμείς πάνω σε έναν πλανήτη. Επομένως φτιάχνει αυτό τον ασφαλή χώρο του οικείου αλλά και ανοίκειου όπου μπορώ ως αναγνώστης να σκεφτώ και να αισθανθώ Κατά δεύτερον, σκέφτομαι ότι καθώς περιστρέφονται οι πλανήτες γύρω από τους εαυτούς τους αλλά και γύρω από άλλους πλανήτες μοιάζουν πολύ με τους ανθρώπους. Είναι επίσης πολλοί. Επομένως είναι μια νύξη στο ότι θα μπορούσαμε να είμαστε κι εμείς αυτοί οι πλανήτες. Θέλει να παρακινήσει κι όχι να υποδείξει. Αυτό άλλωστε δεν κάνει και η τέχνη;

Υπάρχει χώρος για ποίηση στο σύμπαν της τεχνοκρατίας και της κανονικότητας;

Η ποίηση είναι η ίδια μια αναζήτηση νοήματος, οξυγόνου και χώρου στο σύμπαν. Ως εκ τούτου είναι σε μια διαρκή οριοθέτηση απέναντι στην τεχνοκρατία. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως έχει ανταγωνιστική σχέση και με την επιστήμη. Νομίζω αυτή η θεωρία, αυτή η συναντίληψη χρειάζονται κάποια αξιώματα, κάποιους κανόνες ή ακόμα και κάποιους νόμους. Άρα νομίζω ότι χρειαζόμαστε σε κάποιο βαθμό τη ζεύξη επιστήμης και ποίησης.

Τα σώματα στα ποιήματά σας φέρουν βάρος: άλλοτε της επιθυμίας, άλλοτε της βίας, άλλοτε της απώλειας. Πώς γράφεται η μνήμη στο σώμα;

Κομβική παρατήρηση. Μοιάζει σαν να υπάρχει μια αντινομία μεταξύ βιώματος και αντίληψης, μεταξύ σώματος και μυαλού. Το σώμα είναι το πεδίο εγχάραξης της επιθυμίας, της βίας και της απώλειας. Το πως νοηματοδοτούνται όλα αυτά ανήκει και στη σφαίρα της ιδεολογίας. Πρέπει κατ’ αρχάς να συμφωνήσουμε στα βασικά, στο έγκλημα των Τεμπών, στη γενοκτονίας στη Γάζα, στη βία που καθημερινά εκτοξεύεται από τα στόματα των υπουργών αυτής της κυβέρνησης για τα έλαια σιλικόνης, για τα ψέματα των γονιών κλπ. Αφού λοιπόν κατανοήσουμε τα πράγματα με έναν τρόπο συμπεριληπτικό, πλούσιο και κοινό, όλοι και όλες μαζί, θα φτιάξουμε σε επόμενο χρόνο κοινή (συλλογική) μνήμη, κι έτσι οι αντινομίες μεταξύ μυαλού, σώματος και μνήμης θα καμφθούν.

Όταν λείπεις/Το φεγγάρι είναι κόλαση/Ο ουρανός φυλακή/Στέκομαι και περιμένω/ Σαν να σε περιμένω σε μπαλκόνι/Ή σε πλατεία/Γυρίζουν οι δείκτες/Όλα γυρίζουν/ Εκτός από μένα. Στο ποίημα αυτό η απουσία μεταμορφώνει τον κόσμο: το φεγγάρι γίνεται κόλαση, ο ουρανός φυλακή, κι ο χρόνος συνεχίζει να κυλά μόνο για τους άλλους. Το υποκείμενο μένει στάσιμο, σαν σκιά σε μπαλκόνι ή πλατεία. Πρόκειται για ερωτική ακινησία ή για μια υπαρξιακή φυλακή; Πόσο πολιτικό είναι τελικά το βίωμα της αναμονής και της αδράνειας, ιδίως σε έναν κόσμο που απαιτεί συνεχώς από εμάς να «προχωράμε»;

Σε μια μικρή θεωρία για πλανήτες η ακινησία είναι η ίδια μια αντίφαση. Η ακινησία επομένως αφορά τόσο την απουσία στον έρωτα, όσο και την απουσία στην κοινωνική κίνηση, την απουσία ενός ηγεμονικού και εμπνευστικού σχεδίου, το οποίο θα έχουμε συναποφασίσει και διαρκώς θα γράφουμε για να αλλάξουμε τον κόσμο. Η ακινησία υποδηλώνει το ματαιωμένο υποκείμενο, το οποίο καθώς στέκεται και νιώθει τη ματαίωση, αντιλαμβάνεται τον υπόλοιπο κόσμο σα φυλακή-κόλαση, όπου όλα γυρίζουν, σαν τα λευκά κελιά. Τα κελιά της πλήρους ακινησίας.

«άνοιγε το στόμα της στον ήλιο και τον καταβρόχθιζε / έτρωγε μόνο / μανταρίνια πορτοκάλια και πιπεριές / όλα πορτοκαλί / κυλιόταν / στο ηλιοβασίλεμα / και στους χυμούς του νερατζιού…». (Μηχανική ρευστών). Πώς λειτουργεί το πορτοκαλί χρώμα ως συμβολικός άξονας στο ποίημα και πώς συνδέεται με το θηλυκό σώμα, τον ήλιο και τη βία της επιθυμίας;

Η αλήθεια είναι ότι πάντα με συγκινούσε το ηλιοβασίλεμα και το πορτοκαλί χρώμα. Δεν μπορώ να πω ότι μου είναι απολύτως συνειδητό το γιατί.

«Έμπειρος δάσκαλος / πως μπορείς να είσαι τόσο όμορφη / Παραδίδει μαθήματα / γιατί τα κάνεις όλα τόσο καλά/ Ολιγομελή γκρουπ / με ηλεκτρίζεις / Φιλικές τιμές / ρέουμε / Κιθάρα, γαλλικά και πολιτική οικονομία / Είμαστε αιωνιότητα / Χόμοουνιβερσαλις / ο άνθρωπος είναι όν αγαπησιάρικο/ Και υπάρχει / μόνο υπό το φώς / της έμπνευσης». Τι σημαίνει "χόμοουνιβερσαλίς"; Πρόκειται για ιδεατό υποκείμενο γνώσης ή για σαρκωμένο, επιθυμητικό άνθρωπο;

Πολύ ωραία παρατήρηση. Αν λάβουμε  υπ’ όψη όσα έχω πει παραπάνω σε σχέση με την επιστήμη, νομίζω ότι απέναντι στο κατακερματισμένο τεχνοκράτη είναι ζητούμενο ο άνθρωπος homo universalis, ο άνθρωπος πολυπράγμων, εγγράμματος, πολύπλευρος. Έτσι όλοι και όλες θα φτάσουμε στην κοινή μας αλήθεια,  με την ευρυμάθεια, την ευρύτητα στο πνεύμα, τη φιλοπεριέργεια, την τέχνη και την επιστήμη.

«Αν ήμουν ηλιοκεντρικός/ θα έβλεπα τον εαυτό μου/ να περιστρέφεται γύρω από εσένα/ψάχνοντας κέντρα/και σημεία αναφοράς» (Μικρή θεωρία για πλανήτες). Πώς χρησιμοποιείται η επιστημονική μεταφορά του "ηλιοκεντρισμού" για να μιλήσει το ποίημα για τον έρωτα, την εξιδανίκευση και την απώλεια του εαυτού;

Παραφράζονται τον Χέγκελ, θα πω πως «γνωρίζω τον εαυτό μου μέσω του άλλου». Τα ανθρώπινα υποκείμενα επομένως έχουν ένα πυρήνα που γίνεται αντιληπτός (από τα ίδια) μέσα από την κοινωνική διάδραση. Στο βιβλίο επομένως, η κίνηση και η περιστροφή, η δράση, η αναζήτηση, η πάλη σηματοδοτούν αυτήν ακριβώς την διαδικασία της γνωριμίας με τον εαυτό, της κατανόησης, η οποία είναι προσαπαιτούμενο για να αλλάξουμε τον κόσμο. Με άλλα λόγια, καθώς αλληλοκατανοούμαστε, κατανοούμε τους εαυτούς μας και τον κόσμο και είμαστε έτοιμοι και έτοιμες να παλέψουμε για τις ανάγκες μας.

«το παρελθόν χωρίζεται/ πάντα σε κατηγορίες/στα συνηρημένα /στα τετελεσθέντα/και στα απολεσθέντα». Ποια είναι η σημασία της διάκρισης ανάμεσα σε "τετελεσθέντα" (πράγματα που έχουν συντελεστεί) και "απολεσθέντα" (πράγματα που χάθηκαν);

Η διαφορά έγκειται στην απώλεια. Τα τετελεσθέντα, έχουν ένα χαρακτήρα αμετάκλητου, ενώ τα απολεσθέντα μια ελπίδα. Η απώλεια και η ελπίδα έχουν μια σχέση που μοιάζει με ετερονομική. Σε κάθε περίπτωση για να μπορούμε να παλεύουμε το παρόν και το μέλλον, πρέπει να μπορούμε να κατανοούμε το παρελθόν, τόσο εκείνα που χάθηκαν αμετάκλητα, όσο κι εκείνα που θα μπορούσαν να βρεθούν. Έτσι θα βγάλουμε και χρήσιμα συμπεράσματα για όσα πήγαν λάθος στο παρελθόν.

Σε πολλές χώρες του κόσμου οι ποιητές, οι πεζογράφοι, οι δημοσιογράφοι βρίσκονται στη φυλακή λόγω έλλειψης ελευθερίας έκφρασης. Στη χώρα μας, πιστεύετε ότι είμαστε  επικίνδυνοι αφού αφυπνίζουμε τους πολίτες;

Αν δεν είμαστε επικίνδυνοι, πρέπει να γίνουμε! Απέναντι σε όσους δολοφονούν στα Τέμπη, απέναντι στους γυναικοκτόνους, απέναντι στον αποκλεισμό της Γάζας και το ισραηλινό απαρτχάιντ, απέναντι στην εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο!

Ευχαριστώ κύριε Παπαγεωργίου και σας εύχομαι να είναι καλοτάξιδη η «Μικρή θεωρία για τους πλανήτες».

Τι τρομερή ανορθογραφία
τα σώματα αυτά
σώματα υψίστης ασφαλείας
της ηδονής, της δίψας και της χαράς
να δίνουνε το όνομά τους
σε  ΜΑΤ, ΜΕΑ
και Αντιτρομοκρατική
κι έπειτα να ταυτίζονται
στο συλλογικό ασυνείδητο
έρωτας και βία