Γράφει: Παναγιώτης Σιδηρόπουλος

Ολόκληρο το φωτορεπορτάζ σε Facebook άλμπουμ.
Το βιβλίο «Η δημοκρατική πολιτεία στον Αλέξης Ντε Τοκβίλ».
H συγγραφέας Ναυσικά Παπανικολάτου.
Οι εκδόσεις Επίκεντρο.

Οι εκδόσεις Επίκεντρο παρουσίασαν το βιβλίο της Ναυσικάς Παπανικολάτου, «Η δημοκρατική πολιτεία στον Αλέξης Ντε Τοκβίλ».

Το βιβλίο παρουσίασαν:

• Σωτήρης Βανδώρος, λέκτορας πολιτικής επιστήμης Πανεπιστήμιου Πελοποννήσου, 
• Γιώργος Σιακαντάρης, δρ. κοινωνιολογίας, συγγραφέας,
• Ναυσικά Παπανικολάτου, η συγγραφέας.

Τη συζήτηση συντόνισε ο εκδότης του Επίκεντρου, Πέτρος Παπασαραντόπουλος ο οποίος καλωσόρισε τους παρευρισκόμενους στο Free Thinking Zone και μίλησε για τον Αλεξίς Σαρλ Ανρί Κλερέλ, υποκόμη ντε Τοκβίλ, το Γάλλο πολιτικό στοχαστή, ιστορικό, «Τον πιο εμβληματικό εκπρόσωπο του πολιτικού φιλελευθερισμού στην ηπειρωτική Ευρώπη στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα, ένας κλασικός φιλελεύθερος με σύγχρονους όρους, υπέρμαχος του κοινοβουλευτισμού αλλά σκεπτικιστής όσον αφορά τις ακρότητες της δημοκρατίας», όπως είπε και συνέχισε, «Ο τελευταίος επίγονος που προσπάθησε να πείσει τους Γάλλους ότι πρέπει να παιδαγωγήσουν τη δημοκρατία με πολιτικό φιλελευθερισμό και όχι να προσπαθήσουν να τη σταματήσουν».

Συνέχισε ο ομιλητής αναφερόμενος στην επιρροή του έργου του Τοκβίλ σε όλη την Ευρώπη και στην Ελλάδα όπου από το 1846 μεταφράστηκε το έργο του «Κατά της δημοκρατίας περί την Αμερικήν» το οποίο επηρέασε την κριτική κατά της μοναρχίας του Όθωνα που οδήγησε στην πολιτειακή αλλαγή του 1862. Με αυτό το κλασικό έργο προσπαθεί να δείξει πως λειτουργεί η ιδανική δημοκρατία, πως θεσμοθετεί και συνεπώς ελέγχει τα ανθρώπινα πάθη.

Στο βιβλίο της κας Παπανικολάτου διακρίνει τέσσερις βασικούς προβληματισμούς που συγκροτούν το συνολικό έργο του Τοκβίλ, α) Η αφετηρία της δημοκρατίας, β) Ο διαχωρισμός ανάμεσα στη δημοκρατία και την επανάσταση, γ) Πως τα άτομα σε μία δημοκρατία μπορούν να είναι ενεργοί πολίτες, δ) Η σχέση της ισότητας και της ελευθερίας στις σύγχρονες δημοκρατίες.

«Η ελευθερία και η ισότητα πρέπει να είναι αλληλένδετες έννοιες για να μπορούμε να μιλάμε περί πολιτικής ελευθερίας», είπε ο κος Παπασαραντόπουλος και χαρακτήρισε εξαιρετική την κωδικοποίηση της συγγραφέως χαρακτηρίζοντας το βιβλίο ως έναυσμα για συζήτηση, «Όχι μόνο για το έργο του Τοκβίλ αλλά και για την προβολή του στο σήμερα».

Ο κος Σωτήρης Βανδώρος ευχαρίστησε τον εκδότη για την πρόσκληση στην παρουσίαση του βιβλίου και τη συγγραφέα «που μας χάρισε αυτό το βιβλίο το οποίο συνιστά συνεισφορά στην (περιορισμένη) ελληνική βιβλιογραφία για τον Τοκβίλ», όπως είπε και σημείωσε ότι μπορεί να διαβαστεί και ως μία γενική εισαγωγή στο έργο του Τοκβίλ κάνοντας μία χαρτογράφηση των ιδεών του, καθιστώντας το κατανοητό και από έναν αρχάριο αναγνώστη, αλλά και ως μελέτη που εξετάζει σε μεγαλύτερο βάθος τα θέματα που θίγει, «Εκτείνεται και σε πλάτος και σε βάθος, είναι μία προνομιακή πρόσβαση στο έργο του στοχαστή, με ανάδειξη της συνεισφοράς του αλλά επισημαίνονται και τα όρια της σκέψης του», είπε χαρακτηριστικά.

Περιλαμβάνονται πρωτογενή αποσπάσματα παρέχοντας μία άμεση επαφή με τον «συγγραφέα» και τον χαρακτήρισε «συγγραφέα» και όχι «στοχαστή» διότι τα κείμενά του έχουν ένα στυλ γραφής συναισθηματικά έμφορτο, παρέχοντας μία αναγνωστική απόλαυση υποδεικνύοντας ότι και το ζήτημα που καταπιάνεται είναι άμεσα σχετιζόμενο με τον αναγνώστη.

Η σχέση φιλελευθερισμού και δημοκρατίας είναι το «ψαχνό» της συζήτησης και του έργου του στοχαστή τον οποίο δεν πρέπει να αντιμετωπίζουμε ως σύγχρονό μας, πρέπει να κρατήσουμε τις χρονικές αποστάσεις διότι κινδυνεύουμε να γίνουμε αναχρονιστικοί, κάτι το οποίο επισημαίνει και η συγγραφέας στην εισαγωγή της.

Εκλαμβάνουμε τη συνάρθρωση του φιλελευθερισμού και της δημοκρατίας που παρήγαγε τη φιλελεύθερη δημοκρατία, είτε ως θεωρητικό μοντέλο είτε όπως εφαρμόστηκε στις δυτικές δημοκρατίες είτε όπως εφαρμόστηκε στην Ελλάδα, «με τον υπολειμματικό έστω τρόπο».

Τι σχέση έχει όμως ο Τοκβίλ με όλα αυτά; «Μας προειδοποιεί σε όλο του το έργο ότι η σχέση φιλελευθερισμού και δημοκρατίας δεν είναι σχέση λογικής αναγκαιότητας ούτε σχέση ιστορικής νομοτέλειας». Μπορούμε να φανταστούμε το φιλελευθερισμό χωρίς δημοκρατία, δεν την έχει ανάγκη, αλλά και το αντίστροφο. Σε μία ιστορική στιγμή αυτά τα δύο συνδέθηκαν, φιλελευθερισμός και δημοκρατία, αλλά δεν υπάρχει καμία εγγύηση ότι αυτό δεν μπορεί να ακυρωθεί ή να αλλάξουν οι όροι της συνύπαρξης.

Ο Τοκβίλ, και η Παπανικολάτου δια του Τοκβίλ, μας δείχνουν ότι αυτή είναι μία πολύτιμη σχέση την οποία θέλουμε να διαφυλάξουμε, να διατηρηθεί μία σχέση ισορροπίας και να λειτουργούν αλληλοϋποστηρικτικά. Ο Τοκβίλ μας δείχνει πόσο σημαντική είναι αυτή η σχέση με έμφαση στην καταγωγή της.

«Στο πλαίσιο της σημερινής πολιτικής κρίσης υπάρχει μία αφόρητη πίεση να πάρουμε θέση στο πλαίσιο ενός διχασμού, να καταταγούμε στο ένα ή στο άλλο στρατόπεδο», είπε ο κος Βανδώρος και ανέπτυξε τη λογική των «δύο στρατοπέδων». Το ένα, ο φιλελευθερισμός, λειτουργεί σαρωτικά πλήττοντας την κοινωνία και τη δημοκρατία. Στο άλλο στρατόπεδο υπάρχει μία ευκολία ρίψης ευθυνών για όλα, στο λαϊκισμό, μη βλέποντας ότι υπάρχει μία λανθάνουσα προσβολή πλήττοντας μαζί με το λαϊκιστικό και το λαϊκό.

Ο κος Γιώργος Σιακαντάρης ευχαρίστησε για την πρόσκληση και παρά το ότι θέλησε να αποφύγει την κοινοτοπία σε τέτοιες περιπτώσεις περί της επικαιρότητας του βιβλίου, χαρακτήρισε την έκδοση ως αποτέλεσμα σχεδίου, να βγει ακριβώς σε αυτή την περίοδο όπου τίθεται και στην ελληνική πολιτική σκηνή το ζήτημα της αλληλεξάρτησης των εξουσιών.

«Το βιβλίο δεν είναι εγκώμιο για τον Τοκβίλ», είπε ο κος Σιακαντάρης και συμπλήρωσε, «αλλά μία ανάλυση του έργου του προσεγγίζοντάς τον η συγγραφέας με το δικό της τρόπο, βγαίνει ένας συνολικός Τοκβίλ». Η πρωτοτυπία στη σκέψη του Τοκβίλ αποδεικνύεται από το ότι ο στοχαστής συζητιέται από το 1850 έως και σήμερα, αντίθετα με άλλους, «Είχε την αίσθηση της σημασίας των διεκδικήσεων των κατώτερων κοινωνικών τάξεων» και είναι επίκαιρος διότι μας δίνει εργαλεία πολιτικά και ιδεολογικά να κρίνουμε κατά πόσον κάποιες έννοιες μπορούν να αποδώσουν στην ελληνική πραγματικότητα. Όταν διαβάζουμε τον Τοκβίλ καταλαβαίνουμε ότι δεν μπορούμε να κατανοήσουμε και και ερμηνεύσουμε τον κόσμο με στενές έννοιες, χρειαζόμαστε ευρύτερες έννοιες, να καταλάβουμε που βρισκόμαστε και που πηγαίνουμε.

«Η σκέψη του Τοκβίλ δεν μετατράπηκε σε Τοκβιλισμό», σχολίασε ο ομιλητής και σε αυτό στήριξε την άποψη ότι «κράτησε» έως σήμερα, δείχνοντας την ελευθερία της σκέψης του, «Αγαπάει την ελευθερία, αλλάζει τις συνιστώσες του έργου του».

«Τα ήθη, οι χαρακτήρες, ο πολιτισμός, οι παραδόσεις, η πίστη, είναι αυτά που επέτρεψαν στην Αμερική να γίνει αυτό που έγινε και δεν επιτρέπει στη Γαλλία και στην Ευρώπη να γίνει αυτό που θα έπρεπε ή θα μπορούσε», σχολίασε ο κος Σιακαντάρης ως αντίρρηση στις απόψεις ότι οι θεσμοί ή οι νόμοι είναι η η μόνη βάση λειτουργίας του κράτους, η απουσία αυτών των χαρακτηριστικών στην Ευρώπη δημιούργησε ένα τεράστιο κενό, «Δεν είναι οι νόμοι που καθιστούν μία κοινωνία ευημερούσα αλλά ο χαρακτήρας και η συμπεριφορά των ανθρώπων της».

«Μπορούμε να φανταστούμε πως η άποψη ότι "ο εχθρός της προόδου και της ανάπτυξης είναι ο ατομικισμός", μπορεί να είναι άποψη ενός φιλελεύθερου;», αναρωτήθηκε ο ομιλητής και απάντησε ότι μπορούμε, αρκεί να μην έχουμε στερεότυπα για το τι είναι ο φιλελευθερισμός, «αν πιστεύουμε δηλαδή ότι η ατομικότητα είναι προτεραιότητα και όχι οι ομάδες, τα έθνη, οι συλλογικότητες γενικά, τότε δεν μπορούμε να το φανταστούμε. Και ο Τοκβίλ πίστευε ότι η ατομικότητα όπως διαμορφώνεται γίνεται μπούμερανγκ κατά του φιλελευθερισμού», είπε ο κος Σιακαντάρης.

Άποψη του Τοκβίλ για την καταπολέμηση του ατομικισμού είναι η πολιτική συμμετοχή, αυτό που είχε η αμερικανική δημοκρατική πολιτεία, με ένα ανώτατο ανεξάρτητο δικαστήριο, με ένα άλλο δικαστήριο για την ερμηνεία του Συντάγματος, την παντοδυναμία του λαού, τη συμμετοχή.

Ο Τοκβίλ δεν καταδικάζει οποιαδήποτε βία αλλά αυτήν που υπάρχει σε συνθήκες δημοκρατίας. Εκεί όπου δεν μπορείς να αλλάξεις την πραγματικότητά σου με εκλογές, εκεί ο Τοκβίλ είναι με την επανάσταση αλλά τη φοβάται σε συνθήκες ανέτοιμων κοινωνιών, φοβάται τη συμπεριφορά του πλήθους κάτω από τη σημαία του ατομικισμού.

Ο ομιλητής συνέχισε αναφερόμενος στις σχέσεις των Πολιτειών της Αμερικής με την Ομοσπονδία όπου υπήρξαν δύο τάσεις, η τάση της συνένωσης ως συνασπισμού ανεξάρτητων πολιτειών και η τάση της συνένωσης σε ένα μοναδικό λαό. Αν επικρατούσε η πρώτη τάση, συνασπισμός και όχι εθνική κυβέρνηση, θα επικρατούσε η πλειοψηφία των Πολιτειών αλλά όχι των πολιτών και αυτό ήταν η επιτυχία, κατά τον Τοκβίλ. Αυτό είναι και το ζήτημα της Ευρώπης που δεν μπόρεσε να μετατραπεί σε μία δημοκρατία των πολιτών της.

Ως ειδοποιό διαφορά μεταξύ Ευρώπης και Αμερικής, ο Τοκβίλ ορίζει το ότι στην Αμερική έχουμε εκκίνηση από τα ιδιωτικά συμφέροντα τα οποία από τη φύση τους εκφράζουν το γενικό συμφέρον, ενώ στην Ευρώπη πρέπει να το κάνουμε ανάποδα, να πάρουμε μία πολιτική εξουσία ως γενικό συμφέρον και να το επιβάλουμε στο ιδιωτικό συμφέρον.

Ο Τοκβίλ ταλαντεύεται μεταξύ του εγκωμίου της πολιτικής συμμετοχής με αποστροφή προς τον «αμέτοχο» στα πολιτικά πράγματα, και του φόβου του πλήθους χωρίς όμως να υποστηρίζει τον περιορισμό των ελευθεριών του.

«Βαθύ λάτρη της Δημοκρατικής Πολιτείας» χαρακτήρισε τον Τοκβίλ, «Μιας Πολιτείας που θα στηρίζεται στη μείωση των κοινωνικών ανισοτήτων», είπε και έκλεισε με ένα σχόλιο για το βιβλίο της κας Παπανικολάτου, «Μας βοηθάει να μην σκοτεινιάζει ο νους μας».

Η συγγραφέας κα Ναυσικά Παπανικολάτου ευχαρίστησε τους ομιλητές για τις παρουσιάσεις τους και όλους όσοι ήταν εκεί για την παρουσίαση του βιβλίου. Έκανε μία περίληψη για το βιβλίο της, για το οποίο παιδεύτηκε πολύ να συγκεντρώσει το υλικό, όπως είπε, «περίληψη που θα φανεί χρήσιμη σε όσους δεν ήταν εκεί».

Διευκρίνισε αρχικά ότι ο Τοκβίλ δεν ήταν απλά στοχαστής αλλά πολιτικός, «από 1839 έως το 1851 συμμετείχε δραστήρια στην πολιτική σκηνή της Γαλλίας». Έκανε αυτή τη σημείωση για να δείξει ότι ζούσε στην πραγματικότητα, «Δεν καθόταν μέσα σε ένα γραφείο και στοχαζόταν». Έτσι γνώρισε και η ίδια τον Τοκβίλ, μέσα από την πολιτική του δράση.

«Δεν είναι απλά ένας φιλελεύθερος, δεν μπορείς να τον κατατάξεις σε κάποια ομάδα», είπε η συγγραφέας και συνέχισε, «εξέχει, ξεχωρίζει, έχει ιδιορρυθμίες και αντιφάσεις που τον κάνουν ιδιαίτερο, εγώ δεν θα τον κατέτασα κάπου συγκεκριμένα».

Ένα ερώτημα που απασχόλησε τη συγγραφέα ήταν το κατά πόσο επαληθεύτηκαν οι φόβοι του Τοκβίλ και εάν τελικά έγινε διαχείριση των αντιφάσεων της δημοκρατίας που εγείρει. Με το οδοιπορικό του ο Τοκβίλ στην Αμερικάνικη Πολιτεία επιβεβαιώνει πρακτικά την πεποίθησή του ότι η πραγματική ελευθερία προέρχεται από την άσκηση της πολιτική ελευθερίας, «εκεί είδε την κοινωνία να λειτουργεί όπως θα ήθελε και ο ίδιος».

Οι θεσμοί που δημιουργήθηκαν εκεί, διαμόρφωσαν μία κοινωνία σε κίνηση, ανοιχτή σε αλλαγές, ανοιχτή στο νέο, ανοιχτή στο μέλλον.

Ένας από του βασικούς προβληματισμούς του Τοκβίλ είναι η ισότητα των συνθηκών, το κύριο χαρακτηριστικό στης δημοκρατίας η οποία καλλιεργεί τον ατομικισμό που ισοπεδώνει τους ανθρώπους απομονώνοντας τους από τους ομοίους τους, «Η κλίση προς την ευημερία απομακρύνει τους δημοκρατικούς λαούς από το να αναμειχθούν με τη διακυβέρνηση φέρνοντάς τους ολοένα σε μεγαλύτερη εξάρτηση από αυτήν».

Η ατομική ελευθερία δεν οδηγεί απαραίτητα τους ανθρώπους στην ανεξαρτησία, η οποία απαιτεί την αγάπη για την πολιτική ελευθερία η οποία ασκείται συλλογικά. Η διεκδίκηση και θεσμοθέτηση ατομικών αστικών δικαιωμάτων δεν προϋποθέτει την ικανότητα της πολιτικής ελευθερίας η οποία για τον Τοκβίλ είναι η πεμπτουσία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.

Η δημοκρατική κοινωνία είναι μία κοινωνία εν κινήσει και για αυτό πρέπει να βρεθούν τα μέτρα που θα χειραγωγήσουν την δημοκρατική κατάσταση με τα μέσα της ίδιας της δημοκρατίας. Να περιοριστούν οι ακραίες τάσεις, τα επαναστατικά πάθη.

Οι τοπικοί ελεύθεροι θεσμοί είναι τα δημοτικά σχολεία όπου αναπτύσσεται το πνεύμα της πολιτικής ελευθερίας, μία ηθική δύναμη όπου μπορεί να προαχθεί η ιδιότητα του πολίτη. Η εκμάθηση της πολιτικής ελευθερίας ξεκινά από την τοπική αυτοδιοίκηση αλλά να υπάρχει παράλληλα και μία ισχυρή κεντρική κυβέρνηση για υποθέσεις του έθνους, το εθνικό συμφέρον.

Στη συνέχεια η συγγραφέας αναφέρθηκε στο ρόλο των πολιτικών και κοινωνικών θεσμών και πως αυτοί διαμορφώνουν τους ανθρώπους και την κοινωνία τους.