Γράφει: Μάγδα Παπαδημητρίου-Σαμοθράκη

Στα πλαίσια του εορτασμού της Γενοκτονίας του Ποντιακού Ελληνισμού, ο Πολιτιστικός Σύλλογος Παναγία Σουμελά διοργάνωσε τετραήμερο Φεστιβάλ Βιβλίου, το εικοστό πρώτο, με ποικίλες εκδηλώσεις. Μια εξ αυτών πραγματοποιήθηκε την Κυριακή 19 Μαΐου και ώρα 19:30 στην Αστική Σχολή, με τη συνεργασία της ΑΜΚΕ «Οι Φίλοι του Μουσείου Πόλεως Κατερίνης».

Προσκεκλημένος ο ιστορικός συγγραφέας Βλάσης Αγτζίδης που εξέδωσε το βιβλίο του «Μεταξύ Σεβρών και Λωζάννης. Πλευρές της Μικρασιατικής τραγωδίας», από τις εκδόσεις Πατάκη. Ομιλητές στην εκδήλωση ήταν ο Γιάννης Ποικιλλίδης, ιδρυτικό μέλος του συλλόγου και ο Αντώνης Κάλφας, Ποιητής και κριτικός λογοτεχνίας, βαθύς γνώστης της τοπικής ιστορίας.

Ο Γιάννης Ποικιλλίδης αφού διάβασε το βιογραφικό του συγγραφέα, είπε μεταξύ άλλων: «Τι δεν θα βρείτε στο βιβλίο: Δραματικές περιγραφές βίας και απώλειας, ατομικές ή ομαδικές τραγωδίες, συναισθηματικές εξάρσεις πόνου και θλίψης. Ο Βλάσης ψάχνει τις αιτίες και όχι τα αποτελέσματα. Το μόνο συναίσθημα που υποβόσκει είναι αυτό της απογοήτευσης για μια ευνοϊκότερη εξέλιξη των πραγμάτων που θα κόστιζε λιγότερες ανθρώπινες ζωές και ψυχικά τραύματα. Η πικρία δεν αφορά το διεθνές περιβάλλον και τους ανταγωνισμούς συμφερόντων στο πεδίο της εγγύς και μέσης ανατολής, αλλά τις ελληνικές πολιτικές, διπλωματικές και στρατιωτικές αποφάσεις που ενδεχομένως θα αποσοβούσαν τις εκατόμβες των θυμάτων. Από τις Σέβρες στη Λωζάννη και εννοείται από τις αντίστοιχες συνθήκες. Ήδη από τον κύριο τίτλο του βιβλίου καταλαβαίνουμε ότι πρόκειται για διπλωματική ιστορία. Διαβάζοντας τον υπότιτλο «Πλευρές της Μικρασιατικής Τραγωδίας» υποψιαζόμαστε ότι εμπεριέχει πολιτική αλλά και κοινωνική ιστορία. Το πρώτο μισό του βιβλίου μας εισάγει στο διεθνές ιστορικό πλαίσιο της εποχής μεταξύ 1920 και 1923 και στους όρους που ουσιαστικά διαμόρφωσαν τις αναφερόμενες συνθήκες, που δεν ήταν τίποτε άλλο παρά το αποτέλεσμα διεθνών πολιτικών και γεωστρατηγικών διεργασιών με την Ελλάδα να είναι ένας μικρός παίκτης που έπαιξε και έχασε. Το τίμημα όμως το πλήρωσε ο μικρασιατικός ελληνισμός. Το άλλο μισό του βιβλίου ασχολείται με τις συνέπειες της «Καταστροφής» σε αυτούς που επέλεξαν να έρθουν στη «Μητέρα» Ελλάδα και σε αυτούς που επέλεξαν να καταφύγουν στη γειτονική, ομόδοξη αλλά μεταβατική Ρωσία και μέσω αυτής να καταλήξουν τελικά στην Ελλάδα».

Ο Αντώνης Κάλφας στη συνέχεια, είπε μεταξύ άλλων: «Στο πυκνό και καλογραμμένο βιβλίο του Βλάση Αγτζίδη με κινηματογραφική ταχύτητα και πλούσια υποσελίδια τεκμηρίωση επτακοσίων περίπου αναφορών— ελληνική, τουρκική και αγγλοσαξωνική— με έναν λόγο περιεκτικό, απλό και λιτό παρακολουθούμε το διάστημα 1920-1923, το διάστημα δηλαδή που ξεκινά με τη συνθήκη των Σεβρών, ύψιστη διπλωματική επιτυχία της εποχής, και ολοκληρώνεται με τη Συνθήκη της Λωζάννης η οποία σηματοδοτεί το τέλος της Μεγάλης Ιδέας αλλά και την εκδίωξη του ελληνικού εθνικού στοιχείου της Μικράς Ασίας. Παράλληλα, τα κύρια θέματα δεν περιορίζονται φυσικά σε αυτήν την τριετία διότι ταυτόχρονα εξετάζονται και άλλες παράμετροι του προσφυγικού προβλήματος— από τη συνάντηση με το ελλαδικό Κομουνιστικό Κόμμα, το ρεμπέτικο και τις πολιτικές και πολιτισμικές τάσεις των προσφύγων μέχρι την παρουσία των προσφύγων στη Ρωσία, τη μεταφορά τους στην Ελλάδα και το εμπόριο των οστών. Οι πιο ενδιαφέρουσες και ασφυκτικά επίκαιρες— πολιτικά, ιστορικά και πολιτισμικά— σελίδες του βιβλίου είναι αυτές που αναφέρονται στις ενότητες «Πρόσφυγες του ’22 στη ‘μητέρα πατρίδα’» και «Πρόσφυγες στη Ρωσία και στην ΕΣΣΔ» (σ. 217-360). Πώς αντιμετωπίστηκαν οι πρώτοι πρόσφυγες; Αρνητικά έως εχθρικά όπως αποδεικνύουν τα κείμενα της εποχής: οι πρωτοφασιστικές ομάδες των Επίστρατων του Δ. Γούναρη και Ιωάννη Μεταξά οργάνωναν πογκρόμ κατά των προσφύγων του πρώτου διωγμού (1914-1918) με την κατηγορία του βενιζελικού. Απ' την άλλη ακόμα και το Εργατικό Κέντρο Αθηνών σε ψήφισμά του (21.8.1924) θα ανακοινώσει στα εργατικά σωματεία της Ελλάδας «να μην επιτρέπηται εις τους πρόσφυγας να εργάζωνται εις τας εργασίας εντοπίων εργατών». Εννοείται πως για τους βασιλικούς οι πρόσφυγες ήταν «οι ελληνόφωνοι ξενόδουλοι και ξενόπληκτοι πρόσφυγες» (σ. 219). Το ίδιο αρνητικά θα αντιμετωπιστούν και από το ΣΕΚΕ (ΚΚΕ) το οποίο είχε ακολουθήσει αντιπολεμική πολιτική και ο παράγοντας «Έλληνες της Ανατολής» απουσίαζε από το πρόγραμμά του. Αρχικά το ΚΚΕ έβλεπε τους πρόσφυγες ως όπλο του βενιζελισμού και αντιδρούσε στην συμπερίληψη των προσφύγων στο εκλογικό σώμα όπως και το Λαϊκό Κόμμα. Βαθμιαία ωστόσο θα αλλάξει την πολιτική του και θα απευθύνεται προς αυτούς με την επίκληση «Αδέλφια πρόσφυγες». Η κατοχή, η αντίσταση και ο εμφύλιος και η ένταξη πολλών προσφύγων σε αυτά θα αλλάξει μεταπολεμικά το κλίμα αλλά ουσιαστικά η παράδοση αυτή θα ξεπεραστεί με τη μεταπολίτευση».

Ο Βλάσης Αγτζίδης με τον χειμαρρώδη και τον μεστό του λόγο του, μπροστά σε μια κατάμεστη αίθουσα, με καθηλωμένο κοινό μέχρι την τελευταία στιγμή συνέχισε να μας ταξιδεύει στο ιστορικό παρελθόν εκείνης της περιόδου, μιλώντας για τις τιμές των γεωπολιτικών μεταβλητών της εποχής στη συνάρτηση που καθόρισαν τους όρους της Συνθήκης των Σεβρών, που οδήγησαν στη μικρασιατική καταστροφή και τη γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου και αργότερα στη Συνθήκη της Λωζάννης.

Μίλησε για τις τυχαιότητες της ιστορίας, όπως «Αν ο πίθηκος δεν δάγκωνε τον Βασιλιά Αλέξανδρο ώστε ο Βενιζέλος να είχε σύμμαχο το Παλάτι... Ή εάν, παρά αδόκητο χαμό του Αλέξανδρου που έφερε την επάνοδο του εγωκεντρικού Κωνσταντίνου στον θρόνο, ο Βενιζέλος είχε αναβάλει τις εκλογές τις 2020, ίσως τελικά να τις κέρδιζε αλλάζοντας τον ρου των εξελίξεων στη Μ. Ασία και τον Πόντο».

Επεκτάθηκε στα κεφάλαια του βιβλίου όπως για το διεθνές πλαίσιο και τη διαχείριση της Μικρασιατικής πρόκλησης, για το ζήτημα του Πόντου, τις προσδοκίες και τις ματαιώσεις, για τη Σοβιετική Ρωσία, για τους πρόσφυγες και την αντιμετώπισή τους στην ΕΣΣΔ, και το τέλος της τραγωδίας και για τις καραβιές των ανθρώπινων οστών που έγιναν εμπορεύσιμη ύλη. Η εμπορεύσιμη ύλη των ανθρώπινων οστών ήταν ένα άγνωστο κεφάλαιο για τους περισσότερους, το οποίο και τους συγκλόνισε.

Ακολούθησε συζήτηση με ερωτήσεις και τοποθετήσεις, μας χαροποίησαν ιδιαίτερα οι ερωτήσεις ενός μικρού μαθητή, Πόντιου στην καταγωγή, του οποίου οι γνώσεις του, άφησαν έκπληκτο το κοινό. Ο συγγραφέας υπέγραψε το βιβλίο του, το οποίο βρίσκεται στη δεύτερη έκδοση. Η αλήθεια είναι πως αν αγνοούμε την ιστορία τα λάθη επαναλαμβάνονται. Του ευχόμαστε πολλές εκδόσεις.

_________
Ο Βλάσης Αγτζίδης γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη και έζησε τα πρώτα χρόνια στο Κιλκίς με τους εκπαιδευτικούς γονείς του. Έχει διδάξει στο Πάντειο και στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης. Δίδαξε επίσης στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών το μάθημα για το συλλογικό τραύμα και τη διαχείριση της μνήμης. Από το 2009 επιμελείται το Σεμινάριο Ιστορίας στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Δήμου Κηφισιάς Διδάκτωρ του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ αλλά με βασικές σπουδές τα Μαθηματικά και τους Η/Υ. Υπήρξε αποσπασμένος σε διάφορες υπηρεσίες του υπουργείου Εξωτερικών ασχολούμενος με θέματα αποδήμων και της ελληνικής διασποράς στην πρώην Σοβιετική Ένωση. Έχει συγγράψει ή επιμεληθεί περισσότερα από 20 βιβλία και έχει αρθρογραφήσει πάνω από 200 φορές. Έχει τιμηθεί με το Βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών για τη συγγραφή της "Ιστορίας της ελληνικής διασποράς στα βορειοανατολικά παράλια του Εύξεινου Πόντου" το 1995