Γράφει: Μάγδα Παπαδημητρίου-Σαμοθράκη

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΑΝΤΙΣΤΕΚΕΤΑΙ - ΚΑΙ ΑΝΤΙΣΤΕΚΕΤΑΙ ΣΘΕΝΑΡΑ

Από το «χαμένο Νόμπελ» και το προτελευταίο βιβλίο του «Επικίνδυνοι συγγραφείς», στο νέο του, «Η νόσος της αδράνειας και άλλες ιστορίες». Κάθε βιβλίο γεννά ερωτήματα που πιστεύω ότι ο πιο κατάλληλος για να απαντήσει, είναι ο ίδιος ο συγγραφέας.

Κώστα Αρκουδέα ευχαριστώ που δεχτήκατε την πρόσκληση μου γι αυτή την κουβέντα, για το Bookia. Ποια είναι η αφορμή για τη συγγραφή αυτού του βιβλίου;

Η πρόθεσή μου να δω όλα τα επιλεγμένα διηγήματά μου, παλιά και νέα, δημοσιευμένα και αδημοσίευτα, σε μια έκδοση. Σε έναν τόμο. Το κερασάκι στην τούρτα ήταν το εκτενές διήγημα «Η νόσος της αδράνειας», που έδωσε και τον τίτλο στη συλλογή. Μια αλληγορία της εποχής που ζούμε. Μια απάντηση στην παθητικότητα με την οποία αντιμετωπίζουμε τα διαδοχικά χτυπήματα. 

Γιατί νόσος της αδράνειας; Μήπως είναι συμβολικός ο τίτλος όπως και το ιδιαίτερο εξώφυλλο του;

Το ψυχικό πρόβλημα που κρύβεται πίσω από το πρόβλημα υγείας που χτύπησε απροειδοποίητα την πόρτα μας (η πανδημία) είναι η πλήρης αδιαφορία για τα τεκταινόμενα. Η αδράνεια με την οποία ερχόμαστε σε επαφή με την πραγματικότητα. Η απάθεια με την οποία αντιμετωπίζουμε γεγονότα και καταστάσεις που άλλοτε θα μας έκαναν να εξεγερθούμε και να αντιδράσουμε. Αυτή η γενικευμένη αίσθηση απώλειας ελέγχου, λες και τα πάντα γίνονται ερήμην μας.

Λένε οι συγγραφείς πως όταν τελειώνει ένα βιβλίο παραδίνεται στους αναγνώστες. Για ποιο λόγο επανερχόσαστε σε μερικά διηγήματα σας από το παρελθόν;

Το παρελθόν συνδέεται με το μέλλον σ’ ένα συνεχές παρόν – αυτή είναι η αντίληψή μου για τον χρόνο. Όπως σημειώνω στο τέλος: «Ένα βιβλίο δεν τελειώνει ποτέ, απλώς εγκαταλείπεται» είπε ο Πωλ Βαλερύ. «Και εν συνεχεία επαναπροσεγγίζεται», θα προσθέταμε εμείς. Το βιβλίο δεν είναι αρχαϊκό αντικείμενο σκαλισμένο σε πλάκες. Είναι ζωντανός οργανισμός, ολοζώντανος. Πάλλεται από την μακρόπνοη ανάσα του δημιουργού του και τον μεταβολισμό των μετασχηματιστών του, ήτοι των αναγνωστών του. Το βιβλίο είναι πρωταρχική πηγή τέχνης, πάνω στην οποία μπορούν να αναπτυχθούν άλλες μορφές τέχνης. Ήδη τα διηγήματα της «Νόσου της αδράνειας» αποτελούν πηγή έμπνευσης για εικαστικούς και στιχοπλόκους.

Σας βλέπουμε μέσα σε πολλά διηγήματα σας-βιώματα ή προσωπικέςκαταστάσεις, ή αποφεύγετε να εισχωρήσετε στην ψυχή των ηρώων σας. Κιαν σας βλέπουμε, σε ποια;

Κάποια διηγήματα έχουν αυτοβιογραφική χροιά, ενώ κάποια άλλα είναι προϊόντα επινόησης. Δεν θα αποκαλύψω ποια. Καλό είναι να τα ανακαλύψει ο αναγνώστης και να τα ανασυνθέσει. Του κλείνω το μάτι και τον προσκαλώ σε αυτό το παιχνίδι.

Με αφορμή το διήγημα σας «Η νόσος της αδράνειας», εσείς έχετε γράψει ποτέ κάποιο βιβλίο που δεν το έχετε εκδώσει ακόμη αλλά περιμένετε τον κατάλληλο χρόνο ώστε να ωριμάσει;

Ναι, υπάρχει ένα τέτοιο, όχι σε πλήρη και ολοκληρωμένη μορφή, αλλά πολύ κοντά σε αυτήν. Ξέρετε, υπάρχει μια κατηγορία ανθρώπων που γράφουν εξαιρετικά κείμενα, τα οποία αρνούνται να τα εκδώσουν. Ο ήρωάς μου, ο Δήμος Πολέμης, ανήκει σε αυτήν ακριβώς τη συνομοταξία. Αντιπαθεί τη δημοσιότητα και στερεί από την κοινωνία το απόσταγμα της σκέψης του. Ωστόσο, δεν μοιάζει να τον απασχολεί κάτι τέτοιο.

Στο διήγημα σας «Ο Πρώσος αξιωματικός» γράφετε για τις συζυγικές σχέσεις. Τελικά, πόσο ελεύθερος είναι ο ζωτικός χώρος του καθένα μας και μέχρι πού μπορούν να φτάσουν τα όρια του σύγχρονου ανθρώπου σήμερα;

Χαίρομαι που το ξεχωρίσατε. Ο ζωτικός μας χώρος περιορίζεται καθημερινά από αστάθμητους παράγοντες. Οι σύντροφοί μας, τα παιδιά μας, οι γονείς μας, οι φίλοι μας, όλοι παίρνουν κάτι από εκεί. Οφείλουμε να τον προστατεύσουμε, να τον περιχαρακώσουμε αν είναι δυνατόν, χωρίς φυσικά να γίνουμε εμμονικοί με αυτόν. Ο χώρος αυτός είναι ιερός καθώς περιέχει τις πηγές της μικρής μας όασης.   

Πιστεύετε ότι η ζωή του κάθε ανθρώπου κρατιέται από τις λεπτομέρειες;

Άλλο ένα διήγημα που βλέπω ότι ξεχωρίσατε: «Η λεπτομέρεια που σε κρατάει στη ζωή». Ως απάντηση, σας παραθέτω το φινάλε του διηγήματος τούτου: «Μια λεπτομέρεια μας κρατάει στη ζωή. Όλα έχουν τη σημασία τους, όσο ασήμαντα κι αν είναι. Ο τρόπος που βγαίνεις απ’ το σπίτι σου, ποιο λεωφορείο παίρνεις για να πας στη δουλειά, σε ποιο στενό στρίβεις, ποιον συναντάς και ποια θεομηνία πέφτει πάνω σου. Σκέψου πόσο διαφορετική θα ήταν η ζωή μας αν αντί γι’ αυτό είχαμε κάνει εκείνο». 

Στα διηγήματα σας «Όλες οι μέρες Κυριακή» και «Όταν ήμουν μικρός με φώναζαν Τσίρο» θα θυμίζουν στους αναγνώστες, τις αλάνες, τα παιχνίδια στους δρόμους αλλά και τις ντροπές εκείνης της εποχής, όπως μεγαλώσαμε οι περισσότεροι. Μιλήστε μας λίγο γι’ αυτό κι αν αναπολείτε τα χρόνια εκείνα, ώστε να σας εμπνεύσουν.

Μια εποχή γεμάτη χρώματα και μυρωδιές. Γεμάτη ρίσκα. Πέρασα σχεδόν ολόκληρη την παιδική και εφηβική μου ηλικία στους δρόμους και τις αλάνες. Ανεπανάληπτες εποχές. Ήμασταν όμως άλλη γενιά. Η έκρηξη της τεχνολογίας έκλεισε τα παιδιά στο σπίτι να παίζουν εικονικά παιχνίδια. Δημιούργησε ταυτόχρονα ένα μεγάλο χάσμα γενεών. Εμείς ήμασταν οι τελευταίοι που προσαρμόστηκαν στα δεδομένα της νέας εποχής. Οι περισσότεροι από τις μεγαλύτερες ηλικίες είναι πλέον τεχνολογικά αναλφάβητοι. Ο μεγάλος τους τρόμος είναι μην πατήσουν κατά λάθος ένα κουμπί και το σύμπαν τιναχτεί στον αέρα. Επανέρχομαι κατά καιρούς στα χρόνια εκείνα με γλυκύτητα και χαμόγελο, χωρίς ωστόσο να παραγνωρίζω ότι η σημερινή εποχή είναι η πιο θαυμαστή από κάθε άλλη στην ανθρώπινη Ιστορία.

Τα «μη» και τα «πρέπει» σας επηρέασαν στον χαρακτήρα και τη γραφή σας;Υπάρχουν εμμονές για εκείνα τα χρόνια κι αν η γραφή είναι η λύτρωση ως απάντηση στην προηγούμενη γενιά.

Οι συγγραφείς είναι δαιμονικά όντα. Και φυσικά διακατέχονται από εμμονές και φοβίες. Ερημίτες, ακόμη και αν περιβάλλονται από μεγάλα πλήθη. Ερευνούν την πραγματικότητα με λοξή ματιά και στη συνέχεια την καταγράφουν. Αν τους πεις να σταματήσουν να γράφουν είναι σαν να τους λες να πάψουν να αναπνέουν. Εγωκεντρικοί και δύσκολοι στη συγκατοίκηση, μολονότι ο ήρωας στη «Νόσο της αδράνειας» επιλέγει να ζήσει με δυο απ’ αυτούς: Τον Ιάκωβο Δόξα, παραγνωρισμένο διηγηματογράφο από «Το τραγούδι των τροπικών» και τον περιπλανώμενο ταξιδευτή των νησιών Γιώργο Ρώμα από «Τα κατά Αιγαίον πάθη». 

Διακρίνεται στα διηγήματα σας η αγάπη σας για το Αιγαίο. Για την Αμοργό και την Πάτμο επί το πλείστον. Συγχρόνως έχετε μια επιμονή για τα οικολογικά προβλήματα των μεγαλουπόλεων. Το δεύτερο μπορεί να γίνει η αφορμή του πρώτου, ώστε να φύγουμε από αυτό που μας πνίγει;

Δεν σας κρύβω ότι το όνειρό μου, όταν ολοκληρώσω τον κύκλο του εργασιακού μου βίου, είναι να ζήσω σε νησί. Σε νησί των Κυκλάδων κατά προτίμηση. Θα ήθελα να ανοίγω κάθε πρωί το παράθυρο και να αντικρίζω το απέραντο γαλάζιο, να εισπνέω τον νησιωτικό αέρα, να γεύομαι την αλμύρα της θάλασσας. Στα νησιά που αναφέρατε παραπάνω, προσθέστε και την Σαντορίνη, πρωταγωνίστρια στα διηγήματα «Αναζητώντας την ιδανική γυναίκα» και «Ας τον Μπομπ Μάρλεϊ να περιμένει». Έζησα τέσσερα χρόνια εκεί και τη γνωρίζω πολύ καλά. Τα νησιά ασκούν ιδιαίτερη γοητεία πάνω μου.

Γκολφ και Φύρερ. Θα χαρακτηρίζαμε αλληγορικό το διήγημα σας;

Πώς αλλιώς να το χαρακτηρίσει κανείς; Το «Γκολφ» αποτελεί ένα κατεξοχήν πολιτικό κείμενο. Δείχνει το πώς κάθε σύστημα βρίσκει τον τρόπο να απορροφά τους κραδασμούς (ήτοι τις εξεγέρσεις) και συγχρόνως να απομονώνει τα ρηξικέλευθα πνεύματα ενσωματώνοντάς τα σε αυτό.

Μου άρεσε πολύ «Το αδηφάγο σαράκι». Στο τέλος ας συμπληρώσουμε τους εμβολιασμένους και τους αντιεμβολιαστές. Τελικά, είναι στο DNA της φυλής μας ή μας αρέσει να γινόμαστε έρμαια του καθενός εξωτερικού ή εσωτερικού κυβερνώντα απόαρχής κόσμου;

Νομίζω πως το σαράκι αυτό μας ακολουθεί από γενέσεως κόσμου. Δεν εξηγείται αλλιώς. Μόνο μέσω μιας παιδείας που θα προήγαγε την κρίση των πολιτών θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί, αλλά είναι κάτι που δεν απασχολεί τους εκάστοτε κυβερνώντες. Το ανορθολογικό αποτελεί συστατικό της ελληνικής ψυχοσύνθεσης – εκεί έχω καταλήξει. Μιας και αναφέρατε τους αντιεμβολιαστές… καλό είναι να έχει κανείς την άποψή του και να την υποστηρίζει – δεκτό και σεβαστό – αλλά το να αρνείσαι να διασωληνωθείς υπογράφοντας τη θανατική σου καταδίκη, είναι κάτι που με ξεπερνά. Όπως λέει ένας φίλος, «όχι στο εμβόλιο, όχι στην απογραφή, ναι στο ξερό μας το κεφάλι». 

Πιστεύετε πως με τις επιλογές μας δεν έχουμε ευθύνη προς τη νεότερη γενιά; Γιατί τους προηγούμενους υποτίθεται ότι τους συγχωρήσαμε γιατί δεν ήταν μορφωμένοι, δεν τους κρεμάσαμε αλλά εμείς; Τι θα αφήσουμε στους επόμενους;

Δεν είμαι από εκείνους που αρέσκονται να τα ισοπεδώνουν όλα εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής. Σίγουρα η κλιματική αλλαγή αποτελεί το νούμερο ένα πρόβλημα στον πλανήτη αυτή τη στιγμή και πρέπει όλοι να μεριμνήσουμε για αυτό, αλλά δεν πρέπει να παραβλέπουμε ότι η παγκόσμια κοινότητα προχωρά με γοργά βήματα. Τα κοινωνικά ζητήματα, όπως η κακοποίηση των γυναικών, τα ομόφυλα ζευγάρια, τα δικαιώματα των μειονοτήτων βρίσκουν χώρο να ακούγονται και αν επιλύονται, κάτι που δεν γινόταν στο παρελθόν. Η δική μου γενιά θεωρεί δεδομένες έννοιες όπως η ελευθερία, η ισότητα, η ειρήνη, η δημοκρατία, για τις οποίες οι προηγούμενες γενιές έχυσαν το αίμα τους. Η επιστήμη και δη η ιατρική κάνει θαύματα ανεβάζοντας θεαματικά το προσδόκιμο ζωής, προσφέροντας ποιότητα ζωής στους ανθρώπους της τρίτης ηλικίας, και πολλά άλλα. Ναι μεν παραδίδουμε στα παιδιά μας έναν πλανήτη πληγωμένο, αλλά κι έναν πλανήτη που έχει προχωρήσει μπροστά.

Το Bookia είναι το κοινωνικό δίκτυο που προβάλλει βιβλία ώστε να τα προωθήσει στο αναγνωστικό κοινό. Όχι μόνο της Αθήνας αλλά και της περιφέρειας, που πριν δεν είχαν ίσες ευκαιρίες με τους συγγραφείς της Αθήνας. Εσείς ποια γνώμη έχετε για το Bookia, όσον αφορά την προβολή των συγγραφέων και των έργων τους;

Πρωτοβουλίες όπως αυτές που αναλαμβάνει το Bookia είναι οάσεις στην έρημο που περιβάλλει το βιβλίο. Στα μέσα, στον Τύπο, στην πολιτική, το βιβλίο έχει σχεδόν εξαφανιστεί. Ένα Εθνικό Κέντρο Βιβλίου υπήρχε και έσπευσαν να το κλείσουν αντί να το οργανώσουν πάνω σε νέες βάσεις. Τι να πει κανείς… Το παρήγορο στοιχείο είναι ότι η ελληνική λογοτεχνία αντιστέκεται. Και αντιστέκεται σθεναρά. Σας παρακαλώ να το βάλετε αυτό στον τίτλο. Έχω ιδρύσει την πρώτη Λέσχη Ανάγνωσης σε Μουσείο στην Ελλάδα και η ανταπόκριση του κόσμου είναι εντυπωσιακή – και μάλιστα εν μέσω της πανδημίας. Κάθε χρόνο γράφονται εξαιρετικά βιβλία από Έλληνες συγγραφείς, που δεν έχουν σε τίποτα να ζηλέψουν από εκείνα των ομοτέχνων τους στο εξωτερικό. Οι συγγραφείς μας απαντούν στην κρίση με το όπλο που κατέχουν καλύτερα: τη γραφή τους.

Διάβασα στο βιογραφικό σας ότι έχετε καταπιαστεί με όλα σχεδόν τα είδη του γραπτού λόγου: το μυθιστόρημα, τη νουβέλα, το διήγημα, το παραμύθι, τις μικροϊστορίες. Σε ποιο από όλα νιώθετε πως βρίσκετε περισσότερο τον εαυτό σας;

Εξαρτάται από την εποχή. Αυτή την εποχή καταπιάνομαι με ένα είδος που δεν έχει αποκτήσει ακόμα όνομα, είναι αβάφτιστο. Συνδυάζει τη βιογραφία, το δοκίμιο, το μυθιστόρημα, το ελεύθερο ρεπορτάζ και την πραγματεία. Θα συγκροτηθεί μια τριλογία, με πρώτο «Το χαμένο Νόμπελ» και δεύτερο τους «Επικίνδυνους συγγραφείς». Νιώθω σαν ιχνηλάτης που προχωρά σε μια αχαρτογράφητη περιοχή και την καταγράφει. Δεν μπορώ να πω περισσότερα, γιατί ο καλός ιχνηλάτης οφείλει να είναι προσεκτικός.

Πώς βίωσε δημιουργικά τον εγκλεισμό ο Κώστας Αρκουδέας; Μπορεί να περιμένουμε και νέο βιβλίο σας μέσα στο 2022;

Τον βίωσα αρνητικά στην αρχή, με δυσοίωνα αισθήματα να με κατακλύζουν, εφιαλτικά σχεδόν. Στη συνέχεια το ηθικό μου αναπτερώθηκε και κατέληξε σε δημιουργικό οίστρο. Η σύντροφός μου είχε τεράστιο μερίδιο σε αυτό καθώς σε αυτήν βρήκα το στήριγμα που αναζητούσα. Ως συγγραφέας νιώθω πιο ώριμος και πιο σίγουρος από ποτέ. Η σιγουριά αυτή οφείλεται εν πολλοίς στον εκδότη μου, τον Καστανιώτη, ο οποίος σε καιρούς χαλεπούς για τον εκδοτικό χώρο, υποστηρίζει κάθε νέα μου προσπάθεια. 

Τελικά, πόσο αδρανείς είμαστε ως ελληνική κοινωνία κι αν πιστεύετε πως οι συγγραφείς έχουν μια μικρή δύναμη ν’ αλλάξουν τον κόσμο μέσα από τα βιβλία τους.

Οι συγγραφείς έχουν τη δύναμη να αλλάξουν την ψυχολογία του κόσμου. Όχι τη ζωή του στην πρακτική της πλευρά αλλά στην εσωτερική, που είναι και κατά τη γνώμη μου η πιο ουσιαστική. Όλα αυτά τα χρόνια έχω ακούσει άπειρες φορές να λένε «αυτό το βιβλίο μου άλλαξε τη ζωή». Το πιστεύω απόλυτα. Έχει συμβεί και σ’ εμένα.

Ευχαριστώ πολύ κύριε Αρκουδέα γι’ αυτή τη συνέντευξη και σας εύχομαι να είναι καλοτάξιδο το βιβλίο σας.