Γράφει: Πόπη Ξοφάκη

Το φωτορεπορτάζ.
Το βιβλίο «Στο κόκκινο τ' ουρανού».
Ο συγγραφέας Μάγδα Παπαδημητρίου-Σαμοθράκη.
Οι Εκδόσεις Πνοή.

Οι Εκδόσεις Πνοή παρουσίασαν στο Polis Art Cafe, το μυθιστόρημα της Μάγδας Παπαδημητρίου-Σαμοθράκη, «Στο κόκκινο τ' ουρανού».

Για το βιβλίο και τη συγγραφέα μίλησαν:

• Πασχαλία Τραυλού, συγγραφέας
• Κώστας Δανούσης, ιστορικός ερευνητής, συγγραφέας

Αποσπάσματα διάβασε η Δήμητρα Παναρίτη.

Η συγγραφέας κα Πασχαλία Τραυλού έκανε μία εμπεριστατωμένη αναφορά στο έργο και μας εμπιστεύτηκε το κείμενό της ώστε οι αναγνώστες του Bookia να αποκτήσουν μία ολοκληρωμένη εικόνα για αυτό.

Πάντα όταν καλούμαι να παρουσιάσω ένα βιβλίο, έρχομαι αντιμέτωπη με το ερώτημα αν το έργο πρέπει να προσεγγίζεται αυτόνομο ή συνδυαστικά με τα ερεθίσματα, την προσωπικότητα, τα κίνητρα και τους στόχους του δημιουργού του. Αν δηλαδή για τον αναγνώστη έχει, ή πρέπει να έχει σημασία η προσωπική φωνή του συγγραφέα, οι θέσεις και οι προθέσεις του.

Το ερώτημα βέβαια δεν είναι απλό και δεν επιδέχεται μια μονολεκτική απάντηση, αφού εκείνο που κατά βάση έχει σημασία σ’ ένα λογοτεχνικό έργο δεν είναι απλώς το τι επιλέγει να γράψει κάποιος αλλά πώς το έχει γράψει και πως έχει καταφέρει να κερδίσει το ενδιαφέρον και την προσήλωση του αναγνώστη.

Οφείλω όμως να σας καταθέσω ότι αφότου έχω καθιερώσει ως προσωπική τακτική πριν διαβάσω ένα βιβλίο να αναζητώ ακροθιγώς την ιστορία ή έστω το προσωπικό προφίλ και εί δυνατόν το βιογραφικό του συγγραφέα του, καταφέρνω να επικοινωνώ καλύτερα και με το ίδιο έργο και να εστιάζω σε πτυχές που θα περνούσαν ίσως αδιάφορα από τα μάτια μου.

Τη Μάγδα Παπαδημητρίου έχω την τύχη και την τιμή να τη γνωρίζω προσωπικά και ως εκ τούτου η αναγκαία εμβάθυνση στους μοχλούς της συγγραφής της αποτελούν βίωμά μου και όχι μια στείρα πληροφόρηση από ένα βιογραφικό σημείωμα.

Τη θυμάμαι λοιπόν χρόνια τώρα με ταπεινότητα και σεμνότητα να μελετά και όχι απλώς να διαβάζει τα βιβλία που επιλέγει, να στηρίζει τους δημιουργούς, να αναλύει και να εντρυφεί στις ιστορίες τους, να τους συμπαραστέκεται στη δημιουργική τους αγωνία ταυτισμένη πάντα με τον κόπο τους. Και ταυτόχρονα τη θυμάμαι να κουβαλάει στωικά και η ίδια ετούτη το μικρόβιο του συγγραφέα, την ανάγκη να καταγράψει μια ανείπωτη ακόμη αλήθεια μέσα από το γοητευτικό ψέμα ενός μυθιστορήματος.

Η δεύτερη ευτυχής συγκυρία που με έκανε να προσέξω τη Μάγδα, πέρα από την ευρύτερη προσήλωσή της στον κόσμο του βιβλίου ήταν η κίνησή της να μου εμπιστευτεί το πρώτο χειρόγραφό της – ένα άλλο της βιβλίο – το οποίο το είχα κυριολεκτικά ρουφήξει και την είχαν ενθαρρύνει να προχωρήσει σε αυτή την κατάθεση ψυχής, μιας γενναιόδωρης, ταπεινής αλλά συνάμα περήφανης, αγέρωχης ψυχής που έχει στόφα συγγραφική.

Σε μια εποχή που στην Ελλάδα οι πολλοί γράφουν απλά για να γράψουν και οι λίγοι, οι ελάχιστοι μελετούν τις λογοτεχνικές καταθέσεις που έγιναν σε παρελθόντα χρόνο ή σε ένα αμφιλεγόμενο από άποψη συγγραφικής ποιότητας παρόν, η Μάγδα τολμάει να υπερασπίζεται με πείσμα τα βιβλία και την ποιοτική προσέγγιση του συγγραφικού γίγνεσθαι με το διπλό και αξιόλογο ρόλο της αφενός ως σχολιαστή των συγγραφικών δρώμενων –απεχθάνομαι τη λέξη κριτική – αφετέρου του δημιουργού.

Απόψε λοιπόν βρισκόμαστε εδώ για να καλωσορίσουμε το νέο συγγραφικό πόνημα της Μάγδας Παπαδημητρίου με τον ευφάνταστο τίτλο Στο κόκκινο του ουρανού από τις ανερχόμενες εκδόσεις ΠΝΟΗ που ήδη μας έχουν κερδίσει με τις ποιοτικές επιλογές τους.

Η αλήθεια είναι πως παίρνοντας στα χέρια μου το βιβλίο με αυτό το εξαίσιο εξώφυλλο δεν περίμενα τίποτε λιγότερο από τη συγγραφέα του. Πρόκειται για μια αυθεντική, ειλικρινή συγγραφική κατάθεση στην οποία αμέσως ο αναγνώστης διακρίνει μια πρόθεση ρεαλιστικής και ταυτόχρονα φερέγγυας και αντικειμενικής προσέγγισης ιστορικών γεγονότων τα οποία βρίσκονται σε μια διαδικασία ιστορικών ζυμώσεων σε συνδυασμό με τα κοινωνικά, διπλωματικά και πολιτικά δρώμενα διαφόρων άλλων επιπέδων σύγχρονης ιστορικής δραστηριότητας.

Με άξονα λοιπόν την κατάληψη της εξουσίας από τον Ενβέρ Χότζα στην Αλβανία και το κλείσιμο των συνόρων εκείνα τα δυσοίωνα χρόνια, η Μάγδα πλέκει αριστοτεχνικά ένα μυθιστόρημα με πνοή φιλελληνική αλλά διόλου εθνικιστική καθώς αγγίζει τα γεγονότα και τα αίτιά τους με μια χειρουργική και συνάμα νηφάλια μαεστρία.

Καταφέρνει μέσα απ’ την ατμόσφαιρα που δημιουργεί, τα πάθη των ηρώων της και την πλοκή που φιλοτεχνεί, να αναπαραστήσει αφενός άγνωστες πτυχές της ζωής των βορειοηπειρωτών Ελλήνων και της καταδυνάστευσής τους κατά τα χρόνια της αναχρονιστικής και βάναυσης διακυβέρνησης του Χότζα, αφετέρου να παρουσιάσει γλαφυρά τα δεινά που υπέστησαν οι βορειοηπειρώτες που κατέφυγαν στην Ελλάδα.

Ο ζήλος με τον οποίο η συγγραφέας έχει επιδιώξει την ιστορική ακρίβεια είναι διάχυτος σε όλες τις σελίδες του βιβλίου. Πέρα όμως από αυτό το αυταπόδεικτο δεδομένο χρήζει συγχαρητηρίων η τόλμη της να αγγίξει αυτή, μια Ελληνίδα και όχι βορειοηπειρώτισσα ενδεχομένως συγγραφέας το ευαίσθητο αυτό ζήτημα του ρατσισμού, της καταπίεσης, της εκμετάλλευσης των βορειοηπειρωτών Ελλήνων από τους ίδιους τους συμπατριώτες τους, ανακυκλώνοντας μια ιστορικά δεδομένη πια συμπεριφορά και σκεπτικιστική στάση απέναντι στους κατατρεγμένους μετανάστες κάθε εποχής και σε κάθε γωνιά της υδρογείου.

Το βιβλίο της Μάγδας δεν αποτελεί άλλη μια απόπειρα ιστορικού μυθιστορήματος. Ξυπνάει μνήμες. Μνήμες από χαμένες πατρίδες και απάνθρωπες πρακτικές που επαναλαμβάνονται σε βάθος χρόνου για να εξουδετερώνουν ιδεώδη και ανθρώπους. Και ενώ η λογοτεχνική παραγωγή είναι ιδιαίτερα πλούσια σε λογοτεχνικές καταθέσεις για τα χαμένα ελληνικά χώματα της Μικρασίας ή για τα δεινά του Ελληνισμού στο β’ παγκόσμιο πόλεμο, η ελληνική λογοτεχνική παραγωγή για τα δεινά των βορειοηπειρωτών Ελλήνων μετράει λογοτεχνικά ψυχία. Και σε αυτό το ζήτημα εμφανίστηκε η Μάγδα να δώσει μια αξιόλογη κατάθεση και να συμπληρώσει το αδικαιολόγητο κενό.

Το βιβλίο της Μάγδας όμως απέχει πολύ απ’ το να είναι μια απλή καταγραφή ιστορικής μνήμης μέσα από μια προσχηματική λογοτεχνική κατασκευή. Είναι επίκαιρο αλλά συνάμα πρωτότυπο. Επίκαιρο επειδή στην Ελλάδα ειδικά και σε όλη την Ευρώπη γενικότερα βρισκόμαστε αντιμέτωποι με ορδές μεταναστών οι οποίοι στην πλειοψηφία τους γίνονται αποδέκτες ρατσιστικών συμπεριφορών ενώ κάποιοι εξ αυτών ηθελημένα ή άθελά τους αμαυρώνουν και τους υπόλοιπους και ενισχύουν τον διάχυτο αρνητισμό και την καχυποψία σε βάρος του συνόλου αυτών των ανθρώπων.

Γιατί, ας μου επιτραπεί να διαγνώσω πίσω απ’ τις λέξεις της Μάγδας, την πρόθεσή της να μιλήσει για όλο το φάσμα αυτού του προβλήματος και όχι μόνο για την περίπτωση των βορειοηπειρωτών μεταναστών. Έτσι η περίπτωση που εκτίθεται στο βιβλίο λειτουργεί προσχηματικά και ταυτόχρονα εμβληματικά για να ειπωθούν διαχρονικές αλήθειες για την ανθρώπινη ράτσα και τη στάση της απέναντι στους αδύναμους, τους κοινωνικά απαξιωμένους, τους φτωχούς και τους πλούσιους, τις γυναίκες και τους άντρες, τους Έλληνες, τους ανθέλληνες και τους επαναπατρισμένους σε μια πατρίδα που τους έχει ξεχάσει. Στόχος της είναι να υπογραμμιστεί και να καταγγελθεί η φιλύποπτη στάση του βολεμένου ανθρώπου που νιώθει ότι απειλείται απέναντι στον άνθρωπο που έχασε τη δική του βολή και προσπαθεί να ξεκινήσει τη ζωή του απ’ το μηδέν σε ένα αφιλόξενο τόπο.

Έχοντας στη συντροφιά μας ένα διαπρεπή ιστορικό δεν θα προβώ στην αξιολόγηση της ιστορικής ακρίβειας του βιβλίου αλλά θα ασχοληθώ με τη λογοτεχνική του ποιότητα.

Η δομή του βιβλίου διαθέτει μια ζηλευτή διαύγεια που καθόλου δεν δυσκολεύει τον μέσο αναγνώστη. Το βιβλίο διαβάζεται απνευστί και όπως παρατηρεί η ίδια η συγγραφέας στην αρχή του πρώτου της κεφαλαίου με τον τίτλο «Αντωνία» είναι μια ιστορία που μοιάζει με παραμύθι, μα παραμύθι δεν είναι. Βουτηγμένη στην αλήθεια είναι, στην πικρή πραγματικότητα, που αν δεν τη γνωρίζεις, δεν μπορείς να προχωρήσεις.

Με τα δύο πρώτα της κεφάλαια η συγγραφέας θέτει τους δυο πυλώνες του έργου της, τις δυο ηρωίδες Αντιγόνη και Αντωνία (διόλου τυχαία το κοινό πρώτο πρόσφυμα των ονομάτων), δυο γυναίκες που μέσα από τα δεινά τους προσφέρει στους αναγνώστες το στίγμα της ιστορικής της αναφοράς.

Η χρήση της πρωτοπρόσωπης αφήγησης αποτελεί το καίριο συγγραφικό της εργαλείο με το οποίο προσφέρει ζωντάνια, αμεσότητα και ενάργεια στο έργο της. Μιλά μέσα απ’ τους ήρωές της δίχως το φιλτράρισμα της συγγραφικής της νόησης. Ο αναγνώστης έχει την εντύπωση πως κάποιος του εκμυστηρεύεται γεγονότα, πληγές και καταστάσεις βοηθώντας τον να ταυτιστεί με τα δρώμενα.

Η βία πρωταγωνίστρια στις περιγραφές, άλλοτε σοκάρει ενεργοποιώντας προβληματισμούς και συνάμα συσχετισμούς με ποικίλες ακόμη μαύρες σελίδες της ιστορίας όπως οι αναφορές στα στρατόπεδα εργασίας που επαναφέρουν στο προσκήνιο της μνήμης τα αμελέτ αμπουρού στα βάθη της Ασίας και τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης του Χίτλερ, και άλλοτε εστιάζει στη διαφορά των δύο φύλων ως προς το είδος του καταναγκασμού και εξευτελισμού που υπομένουν. Η έμφυλη διάσταση του βιβλίου αφήνει αναμφίβολα να διαφανεί ότι η Μάγδα Παπαδημητρίου επιδιώκει να καταδείξει το ρόλο των γυναικών εκείνα τα δύσκολα χρόνια που με πόνο και αυταπάρνηση διατέθηκαν στην υπηρεσία της Αντίστασης.

Όμως στις σελίδες αυτού του βιβλίου δεν θα συναντήσει κανείς μόνο περιγραφές φρίκης, βιαιότητας και επονείδιστων συμπεριφορών. Σε αντιδιαστολή με αυτές τις ρεαλιστικές προσεγγίσεις υπάρχουν εξαίρετες αναφορές και ταυτόχρονα ενδιαφέρουσες περιγραφές της ειρηνικής ζωής με παρεμβολές που σε πολλά σημεία μου θύμισαν τις ομηρικές φιλειρηνικές παρεμβάσεις στην Ιλιάδα. Η μαστοριά της πέτρας, η δράση σε ένα απ’ τα γραφικότερα κυκλαδίτικα νησιά, η διαχρονική δυναμική του έρωτα σε κάθε έκφανση της ανθρώπινης ζωής, οι φτερωτές των ανεμόμυλων και τα αρώματα της θάλασσας, η Παναγιά και ο ήλιος, οι μύθοι και η στυγνή ζωή, όλα μπόρεσαν να χωρέσουν σε αυτό το βαθύπνοο βιβλίο που αναμφίβολα θα αφήσει το στίγμα του γιατί είναι αλλιώτικο και αληθινό με μια αυθεντικότητα που σμιλεύει συνειδήσεις και στηλιτεύει στερεότυπα. Κάνει δηλαδή αυτό που πάντα επιδιώκει η λογοτεχνία: να διδάξει μέσα απ’ τη γοητεία της δίχως να κουράσει με δογματισμούς.

Σίγουρη πως ο Ηρακλής, η Αντωνία, η Αντιγόνη και η πλειάδα των υπόλοιπων ηρώων θα σας κρατήσουν μια ουσιαστική συντροφιά και θα συνομιλήσουν μαζί σας όπως και μαζί μου, από τα βάθη της ψυχής μου θέλω να ευχηθώ στη Μάγδα να είναι καλοτάξιδο το έργο της στις εκδόσεις Πνοή να έχουν πάντα ούριους ανέμους στις ποιοτικές τους προσπάθειες. Όσο για τους αναγνώστες που θα το πάρετε στα χέρια σας, σας καλώ να είστε έτοιμοι για μια ουσιαστική ενατένιση της αλήθειας και για μια γοητευτική λογοτεχνική εμπειρία.

Σας ευχαριστώ

Στο τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ο Χότζα καταλαμβάνει την εξουσία στην Αλβανία, κι αυτό είναι καταστροφικό για την ελληνική μειονότητα. Τα σύνορα κλείνουν, και στα χρόνια που ακολουθούν, οι εκτελέσεις, η εξορία και ο βασανισμός των Ελλήνων της Βόρειας Ηπείρου γίνονται καθημερινό φαινόμενο.

Ένα ζευγάρι καταφέρνει να δραπετεύσει από την κόλαση. Βρίσκουν καταφύγιο στην Τήνο, όπου με σκληρή δουλειά καταφέρνουν να ορθοποδήσουν. Ο γιος τους ερωτεύεται την Αντιγόνη, κόρη μιας παλιάς αρχόντισσας του νησιού, αλλά ο ρατσισμός θα σταθεί εμπόδιο στη σχέση τους. Θα καταφέρει άραγε η αγάπη να ξεπεράσει τις δυσκολίες;

Ένα βιβλίο για την κοινωνική ανισότητα, τις λησμονημένες πατρίδες και τους μετανάστες αυτού του κόσμου.

H Μάγδα Παπαδημητρίου-Σαμοθράκη γεννήθηκε στην Αθήνα το 1963 και μεγάλωσε στην Κατερίνη όπου τελείωσε τις λυκειακές της σπουδές.

Το 1986 τελείωσε τη σχολή Στελεχών Γεωργικών Συνεταιρισμών του ΟΑΕΔ. Εργάζεται στον ΟΤΕ από το 1986, ενώ υπήρξε και μέλος της Συντακτικής Επιτροπής του περιοδικού του Πολιτιστικού Κέντρου ΟΤΕ "Πολιτιστική Έκφραση" μέχρι το 2002.

Από το 2002 εργάζεται στον ΟΤΕ Λιτοχώρου. Ήταν ένα από τα πνευματικά παιδιά του Γιάννη Κουτσοχέρα, ο οποίος την οδήγησε στα σκαλοπάτια της ποίησης. Ξεκίνησε να πειραματίζεται με την ποίηση από πολύ νωρίς.

Έχει εκδώσει τα βιβλία: "Χωρίς ταυτότητα" (ιδιωτική έκδοση, Αθήνα 1983), "Ιριδίσματα" (εκδ. Γκοβόστη, 1990), "Ηώ" (εκδ. Γκοβόστη, 1992) και "Το ταξίδι του έρωτα από τον Όλυμπο στου Αιγαίου τα κύματα" (εκδ. Όλυμπος, Κατερίνη 2008). Άρθρα και κριτικές για το έργο της έχουν δημοσιευτεί σε εφημερίδες και λογοτεχνικά περιοδικά. Ποιήματά της έχει μελοποιήσει ο συνθέτης Χάρης Παπαδόπουλος. Είναι παντρεμένη με το Γιάννη Σαμοθράκη και έχει δύο παιδιά, την Ειρήνη και το Ζαχαρία.