Γράφει: Μάγδα Παπαδημητρίου-Σαμοθράκη

Η Γεωργία Βεληβασάκη γεννήθηκε και μεγάλωσε στο Ηράκλειο Κρήτης. Ζει στην Αθήνα. Σπούδασε «Ευρωπαϊκό Πολιτισμό» (ΕΑΠ) και είναι κάτοχος MSc «Δημιουργική Γραφή» (ΠΔΜ). Γράφει ποίηση, διηγήματα, δοκίμια κ.ά. Έργα της έχουν εκδοθεί, παρουσιαστεί επί σκηνής και βραβευτεί.

Ασχολείται με το τραγούδι και την τέχνη της Performance, ως ερμηνεύτρια και δημιουργός. Ιδρύτρια και καλλιτεχνική διευθύντρια του International Performance Poetry Biennial Symposium-Festival (PerPoSF). Διδάσκει Performance Poetry και είναι Υποψήφια Διδακτόρισσα Δημιουργικής Γραφής στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας.

Μόλις που γεννήθηκα / μόλις που ανασαίνω / ένα σύννεφο ήμουνα / σύννεφο πεθαίνω.

Η ποιητική συλλογή της Γεωργίας Βεληβασάκη, Αυτή, το άτομο μηδέν (εκδ. Σμίλη, 2024), αποτελεί μια τολμηρή προσέγγιση στη νεοελληνική ποίηση, συνδυάζοντας πρωτοπόρες –για τα ελληνικά δεδομένα– μορφές ποιητικής έκφρασης και γραφικής αποτύπωσης. Τη συλλογή μπορούμε να τη δούμε ως ένα ανοιχτό ποιητικό «εργαστήρι», με υψηλό συμβολισμό, εικαστική και δομική τόλμη, σουρεαλιστική αποδόμηση της εσωτερικής ή νευρωτικής πραγματικότητας-φυλακής, ένα ποιητικό έργο με ιδιαίτερη μουσική και ρυθμική συνεκτικότητα.

Η διάταξη της σελίδας, η κατεύθυνση των γραμμάτων, οι κενές θέσεις, τα «σχήματα» από γράμματα και σύμβολα, αναδεικνύουν το κείμενο ως εικαστική εγκατάσταση, σχεδόν μουσική παρτιτούρα. Δεν απευθύνεται σε όσους αναζητούν «καθαρή ποίηση». Τουλάχιστον δύο αναγνώσεις χρειάστηκα για να ξεκλειδώσω τη σκέψη και τους συμβολισμούς της. Και με κέρδισε ως μια καινούργια εμπειρία, ξεφεύγοντας για λίγο από την «παραδοσιακή» γραμμική ποίηση.

Τι σημαίνει όμως να υπάρχεις ως «άτομο μηδέν»; Να κουβαλάς σώμα και φωνή, αλλά να σε μετρούν με την απουσία σου; Πώς όλα αυτά γίνονται  πηγή αναστοχασμού και ποίησης; Με αφορμή αυτό το ιδιότυπο βιβλίο, συνομίλησα με τη Γεωργία Βεληβασάκη για την πράξη της γραφής ως απολύτρωση και μαρτυρία, για τις λέξεις που θεραπεύουν και τα σημεία όπου η λογοτεχνία γίνεται φωνή των αόρατων.

Γεωργία Βεληβασάκη, καταρχάς, σ’ ευχαριστώ για τον χρόνο σου. Ποια είναι η αφετηρία του «Ατόμου μηδέν»; Πότε άρχισε να διαμορφώνεται «Αυτή» μέσα σου ως πρόσωπο ή αρχή;

Λέω «το άτομο», όχι τον άνθρωπο. Λέω το ελάχιστο σωματίδιο της ύλης η πυκνότητα του οποίου, όταν εκρήγνυται, παράγει τη ζωή ή τον θάνατο. Λέω «μηδέν» και όχι καν ένα. Λέω τον κύκλο που εμπεριέχει τα πάντα, τη μήτρα που γεννά «τα πράγματα και τα μη-πράγματα». Λέω «Αυτή», τη δείχνω με το δάχτυλο, την τελευταία που έρχεται πρώτη, την αόρατη, την αγνοημένη, λέω «Αυτή, το άτομο μηδέν», λέω την άβυσσο πίσω από το πρόσωπο.

Το έργο σου κινείται ανάμεσα σε ποίηση και πεζό λόγο. Έχει μια θεατρικότητα, θα έλεγα. Πόσο συνειδητή ήταν αυτή η υβριδική γραφή;

Είναι αλήθεια ότι το έργο αυτό ενέχει επιτελεστικότητα. Τούτο σημαίνει ότι βάζει τον αναγνώστη σε μια διαδικασία πρόσληψης όπου το νόημα δεν αφορά μόνο τις λέξεις αλλά τη συνολική δομή. Το πρώτο μέρος είναι ποιήματα, το δεύτερο μικρά (ποιητικά) πεζά. Είδα το σύνολο ως παλίμψηστο. Ως άρση και όχι ως θέση. Γι’ αυτό και συμπεριέλαβα ετυμολογικές αναφορές ποιητικά επεξεργασμένες. Πρόκειται, πάντως, για βιβλίο με μακρύ χρόνο επώασης. Καθετί είναι απολύτως συνειδητό.

Ποια είναι η σημασία του κενού χώρου της σελίδας για σένα; Είναι σιωπή; Αντίσταση; Κίνηση; Το κείμενο διακόπτεται από σημεία στίξης εκκρεμή, κενά, ασύνδετες λέξεις. Ποια είναι η λειτουργία του κενού στη γραφή σου; Είναι τόπος ανάσας ή τόπος ρήξης;

Ο ίδιος ο χώρος της σελίδας, ως τόπος του ποιήματος, γίνεται συγκείμενο που επηρεάζει το νόημα των λέξεων. Αυτό δεν είναι κάτι νέο. Ο Μαλλαρμέ υπήρξε από τους πρώτους διδάξαντες και ακολούθησαν πολλοί. Σταδιακά άλλαξε ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε την ποίηση.

Ποίηση είναι η κίνηση του χεριού πάνω στο λευκό, το γράμμα που γράφουμε έντονα ή αχνά, η θέση της λέξης πάνω στη σελίδα, το εκφερόμενο που κρύβεται πίσω από το σύμβολο. Όλα σημαίνουν, όχι μόνον οι λέξεις, αλλά και ο χώρος που τις περιβάλλει, οι κρυμμένοι ήχοι, οι αντιστάσεις, οι πίσω σκέψεις, οι σιωπές ανάμεσα στις γραμμές, οι ρήξεις, οι ανάσες του σώματος, εκείνο που δεν λέγεται ή δεν τολμάμε να πούμε.

Πάντως και πάλι δεν ανακαλύψαμε κάτι νέο. Ο Σιμίας ο Ρόδιος, εκεί κοντά στο 300 π.Χ., έφτιαχνε γλυπτά λέξεων, τουτέστιν εικονοσχηματικά ποιήματα. Θέλω να πω, επαν-ανακαλύπτουμε πράγματα, καμιά φορά εκπλησσόμαστε, λέμε ω κάτι νέο! ενώ στην πραγματικότητα βρισκόμαστε μπροστά σε κάτι πολύ παλιό, επιστρέφουμε σε μια γνώση που κάπως μας διέφευγε καιρό.

Το ασύνδετο συνδέεται με την υφή του κόσμου. Όλα γύρω μας, εκ πρώτης όψης, μοιάζουν ασύνδετα. Θεωρούμε ότι εμείς τα νοηματοδοτούμε, λες και χωρίς εμάς δεν υπάρχουν. Στην πραγματικότητα είναι ο τρόπος μας να μπορέσουμε να σταθούμε μέσα στη ζωή που μοιραία σημαδεύεται από τον θάνατο.

Πώς διαχειρίζεσαι το τραύμα και τη μνήμη στη γραφή σου; Είναι για εσένα η λογοτεχνία ένα είδος αποκατάστασης ή καταγραφής;

Ούτε αποκατάσταση, ούτε καταγραφή. Αντλώ από το βίωμα, το «αποκαθαίρω», το μετουσιώνω, «το παραδίδω άγιο». Δεν είναι αποστολή της ποίησης η παρηγορία. Η ποίηση διαρρηγνύει τις επιφάνειες, δείχνει με το δάχτυλο την άβυσσο που μας περιβάλλει (και μας περιμένει). Σα μικρό παιδί, ταράζει το σύμπαν. 

Αν «Αυτή» δεν είναι πια «άτομο μηδέν», αλλά αρχίζει να μιλά, τι λέει;

Μα το άτομο μηδέν είναι Αυτή. Και όταν το συνειδητοποιεί δεν χρειάζεται καν να μιλήσει. Ευθυγραμμίζεται με αυτό που ήδη είναι και σαρώνει τα πάντα.

Η γραφή σου είναι βαθιά εικαστική, σχεδόν μουσική. Πώς εμπλέκονται στη δημιουργική σου διαδικασία η εικόνα και ο ήχος; Το γεγονός ότι είσαι ερμηνεύτρια έχει παίξει καθοριστικό ρόλο στην ποίησή σου;

Ποίηση και  μουσική πάνε ζευγάρι. Η μουσική ενυπάρχει στην ποίηση ως ρυθμός, ως ήχος, ως ο βηματισμός του σώματος που αναπνέει με λέξεις. Μην ξεχνάμε πως το εκφερόμενο είναι πάντα πίσω από αυτό που αποτυπώνεται με τα σύμβολα της γραφής. Η ποίηση ενέχει μια εικονοποιητική δύναμη και μια επιτελεστική δυναμική που περιμένει να εκδιπλωθεί με το σώμα και τη φωνή στον τρισδιάστατο κόσμο ή μέσα στον νου του αναγνώστη ως μια «εκπληκτική» σκέψη ή συναίσθημα. Έχω ειδικό ενδιαφέρον για την επιτελεστική ποίηση, την ποίηση ως επιτέλεση μπροστά σε κοινό, καθώς και την επιτελεστική ποιητική, μια ιδιοδεκτική μορφή ποιητικής με πρώτη ύλη όχι μόνο λέξεις, αλλά και ήχους, κινήσεις, εξωγενή υλικά, την τεχνολογία, άλλες καλλιτεχνικές πρακτικές, ενέργειες που μεταφέρονται από τον ποιητή ή την ποιήτρια στον αποδέκτη και το αντίστροφο. Όταν για πρώτη φορά «ανακάλυψα» την πολυτροπικότητα του ποιητικού λόγου πέρα από τη σελίδα, βρέθηκα μπροστά σε ένα πεδίο τρομερά ενδιαφέρον. Η επαφή μου με τη σκηνή, τη μουσική και το θέατρο, οπωσδήποτε θα έπαιξε ρόλο σε αυτό.

Το «άτομο μηδέν» μοιάζει να γεννιέται μέσα από το τραύμα και να ξανασυντάσσει τον εαυτό του. Είναι η ποίηση πράξη θεραπείας ή επαναστατικής μνήμης;

Η γραφή –και η τέχνη, εν γένει– πράγματι έχει μια τέτοια λειτουργία. Για μένα, όμως, η ποίηση είναι τέχνη ακροβατούσα στον κενό χώρο ανάμεσα στις λέξεις και πέρα από αυτές. Δεν περιγράφει, «παίζει» με εκείνο που είναι αδύνατο να ειπωθεί, όπως το παιδί-χρόνος του Ηράκλειτου, που μας τυραννά.

Ποιο είναι το αναγνωστικό κοινό σου; Σε ποιον/ποια απευθύνεται η ποιητική φωνή σου;

Σ’ εκείνον, σ’ εκείνη, που θα βρει στις λέξεις μου ένα καθρέφτισμα, μια φευγαλέα υπενθύμιση, έναν τρόπο να φανεί ότι είμαστε όλοι ακροβάτες, ακροβάτισσες, στον πυρήνα μας όμοιοι, ο ένας ολοκληρώνεται στο πρόσωπο του άλλου, «της» άλλου, αυτό το έτερο εγώ και δεν υπάρχουμε χωρίς.

Ποια είναι η στιγμή της γραφής για εσένα; Μια στιγμή αυτογνωσίας, κραυγής, κατάρρευσης ή αποκάλυψης;

Εκεί που πας με όλα τα «χιλιοειπωμένα» ή εκείνα «που σε ξαφνιάζουν», με όλα τα πράγματα και τα μη-πράγματα που έχεις διαλέξει, με τη θέα του ορίζοντα ή χωρίς ουρανό, με ρήγματα και άλλα ξεχασμένα, «εκεί απάνω σε βρίσκει η ποίηση», όπως λέει ο αγαπημένος Τίτος Πατρίκιος. Μια λέξη, ένας ήχος, μια θύμηση, μια ξαφνική σύνδεση του ασύνδετου, μια  απρόσμενη θέαση του οικείου-ανοίκειου που μας περιβάλλει…

Αν έπρεπε να ονομάσεις το επόμενο βήμα μετά το άτομο μηδέν, πώς θα λεγόταν; Υπάρχει «άτομο ένα»; Ή παραμένουμε στη ρωγμή;

Ενδιαφέρον το «Άτομο Ένα». Κι ωστόσο θα έπρεπε να νιώθει πολύ μόνο με το χάος γύρω του. Το φαντάζομαι να ψάχνει με αγωνία το Άτομο Δύο για να φτιάξουν έναν κόσμο. Όσο παραμένουμε στη ρωγμή τελούμε σε εγρήγορση, λειτουργούμε «ανάμεσα», σχεδόν διαβρωτικά μιας κατάστασης που δεν ξέρει ότι αλλάζει.

«Ένας καινούργιος κόσμος / στερεώνεται / στο σώμα της· /νεκρή αυτή θα κυβερνά / αθόρυβα». Το σώμα μοιάζει να κουβαλά έναν ολόκληρο κόσμο, μνήμες, αποσιωπήσεις, ρήγματα. Μπορεί το σώμα-φορέας να γίνει και σώμα-εξουσία; Μια νεκρή που κυβερνά αθόρυβα;

Μα οι νεκροί αθόρυβα κυβερνούν. Ο κόσμος που αναφέρω είναι «καινούργιος», μια νέα κατάσταση δηλαδή. Η λέξη «στερεώνεται» διατρέχεται οριζοντίως από μια γραμμή διαγραφής. Θέλουμε ερμηνείες; Το πιο απλό: ο σκοτωμένος εγκατοικεί για πάντα το σώμα του δολοφόνου του. Αλλά κι αυτό δεν μπορεί να είναι μια σταθερή κατάσταση σε έναν κόσμο που αδιάκοπα αλλάζει.

«Πώς ημερεύει ο φόβος της ύπαρξης, γυναίκα;» Στο ποίημα «Βιομετρία» διακρίνουμε μια μέτρηση του συχνά φοβισμένου γυναικείου σώματος. Σαν ένας φόβος της ύπαρξης να ημερεύει μέσα από τη βιομετρική καταγραφή. Πώς οδηγήθηκες σε αυτή τη σύγκρουση; Τι θέλεις να υπενθυμίσεις, τι να διεκδικήσεις ξανά μέσα από την αντιπαράθεση μέτρου και ύπαρξης;

Δεν είναι μόνο το γυναικείο σώμα φοβισμένο. Είναι το σώμα που υπάρχει. Η γυναίκα απαντά ως «μητέρα», «κόρη», «μαχήτρια», «παραδομένη», «εγκιβωτισμένη», «ορατή», «ενταφιασμένη»: Ο φόβος δεν ημερεύει με τη συνύπαρξη. Επαληθεύεται ο γκρεμός.

«Ιδού η Νυμφίος έρχεται / κάθε έντεκα λεπτά / τηλεοπτική η σταύρωσή της εφέτος / δίπλα η πολυθρόνα / [όλη η ιστορία σε φράκταλ] χάσκει / σαν στόμα το δωμάτιο / επαναλαμβανόμενη η μισή / επαναλαμβανόμενη / ανάμεσα στα πράγματα / στροβιλίζεται / ένας ουρανός η άλλη μισή / στο χαλασμένο δωμάτιο / δίπλα η πολυθρόνα / αναπαυτική, επαναπαυμένη» (Από το ποίημα «Γυναίκα στο δωμάτιο»). Πώς γράφεται, απεικονίζεται ή μνημονεύεται η γυναίκα που δεν πρόλαβε να σωθεί; Εκείνη που έγινε αριθμός, είδηση, σύνθημα. Πώς μπορεί η τέχνη να σταθεί δίπλα στις γυναίκες-σκιές, τις αόρατες νεκρές των γυναικοκτονιών, χωρίς να τις «επανατραυματίζει»;

Είναι μια στιγμή που το βίωμα της άλλου γίνεται δικό σου βίωμα, το νιώθεις στα κύτταρά σου, γίνεσαι Αυτή, το τραύμα της τρυπά το δικό σου σώμα. Αλλιώς πώς θα γράψεις; Ταυτόχρονα είσαι απέξω, είσαι η πολυθρόνα «η αναπαυτική και επαναπαυμένη» μπροστά στην τηλεόραση. Αλλιώς πώς θα δείξεις την κατάσταση της ύπνωσης, εκεί που οι ειδήσεις είναι απλό θέαμα προς παρακολούθηση; Πώς θα σκουντήξεις τον αναγνώστη, την αναγνώστρια, αν δεν «δεις» με όλους τους τρόπους;

Όσο για το πώς η τέχνη, και δη η λογοτεχνία, μπορεί να σταθεί δίπλα στα θύματα της πατριαρχικής βίας, που ακόμη εμφιλοχωρεί παντού (ακόμη και στον τρόπο που έχουμε συνηθίσει να μιλάμε, συχνά χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε): Καταρχάς έχει ήδη γίνει πολλή δουλειά από τις γυναίκες του προηγούμενου αιώνα, μια σκυταλοδρομία που συνεχίζεται σήμερα. Και χαίρομαι, αγαπημένη μου Μάγδα, που συνυπάρχουμε στο Δίκτυο Γυναικών-Συγγραφέων Κατά της Έμφυλης Βίας και των Γυναικοκτονιών «Η Φωνή της», ένα δίκτυο που δημιουργήθηκε μόλις το 2022 από τρεις γυναίκες-συγγραφείς και έχει φτάσει σήμερα να μετρά περισσότερα από 270 μέλη. Ως γυναίκες-συγγραφείς, λοιπόν, υψώνουμε τη φωνή μας ενάντια σε κάθε μορφή έμφυλης βίας. Βγαίνουμε στον δημόσιο χώρο, με τα κείμενα και τα σώματά μας, υπερασπιζόμαστε το θεμελιώδες δικαίωμα στη ζωή χωρίς διακρίσεις, βάζοντας ένα λιθαράκι σ’ εκείνο που αλλάζει, που πρέπει να αλλάξει, για να μπορέσουμε ως ανθρωπότητα να ωριμάσουμε και να πάμε παρακάτω.

Πέρα από τα ποιήματα τι άλλο γράφεις και σε ποιες εκδόσεις μπορούν να τα βρουν οι αναγνώστες/αναγνώστριες;

Διηγήματά μου έχουν εκδοθεί σε διάφορες συλλογικές εκδόσεις. Το θεατρικό μου έργο Τελευταία φορά, με θέμα το Αλτσχάιμερ, βραβεύτηκε από την Ένωση Σεναριογράφων Ελλάδος (2018) και ανέβηκε στο Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης (σκηνοθεσία Σοφίας Παλάντζα), στο Θέατρο Μελίνα Μερκούρη και το Βασιλικό Θέατρο (σκηνοθεσία Κωνσταντίνου Αθυρίδη), με μεγάλη επιτυχία. Έχω γράψει ένα έμμετρο μουσικό παραμύθι για παιδιά, Το Μικρό Μυστικό της Ζωής, που μιλά για τον άνθρωπο και τη σχέση του με τη φύση (Polytropon 2011, εκδ. Μετρονόμος 2018), μία ακόμη ποιητική συλλογή Κοντσέρτο για μία ημέρα που πέρασε (εκδ. Γραφομηχανή 2018) και μια πραγματεία με τίτλο Performance Poetry. Επιτελεστική Ποίηση – Action Λόγου ως Άξιον Λόγου (εκδ. Γράφημα 2022), μια εισαγωγή ουσιαστικά στο νέο αυτό, για την ελληνική πραγματικότητα, ποιητικό είδος.

Δισκογραφικά που βρίσκεται η ερμηνεύτρια Γεωργία Βεληβασάκη; Τι τραγούδια θα ακούσουμε; Τι άλλο κάνεις;

Είμαι στη δισκογραφία από το 1995. Τα τελευταία 13 χρόνια συνεργάζομαι με τον Αργεντινό μαέστρο του Tango Nuevo, Luis Borda. Πληροφορίες για τις δισκογραφικές δουλειές, αλλά και τις ζωντανές μας εμφανίσεις μέσα στο καλοκαίρι θα βρείτε στο velivasaki.gr.

Παράλληλα, ετοιμάζουμε μια μουσικοποιητική δισκογραφική εργασία με τον τραγουδοποιό Ανδρέα Ζιάκα, όπου μελοποιούμε σύγχρονους ποιητές, όπως ο Ηρακλής Αντωνογιαννάκης, η Μαρία Γερογιάννη, η Κούλα Αδαλόγλου, ο Τριαντάφυλλος Κωτόπουλος, ο Γιώργος Παναγιωτίδης, η Ζωή Δικταίου, ο Φίλιππος Γράψας, η Γιώτα Βασιλακοπούλου, ο Αντώνης Σκιαθάς, ο Βασίλης Ρούβαλης κ.ά. Ελπίζω σύντομα να βγει στο φως.

Από εκεί και πέρα, γράφω νέα ποιήματα, ετοιμαζόμαστε για το 2o International Performance Poetry Biennial Symposium-Festival το 2026 (PerPoSF.com) –το πρώτο (στη χώρα μας) είχε γίνει τον Δεκέμβριο 2024, με περισσότερους από 100 συμμετέχοντες ποιητές και ποιήτριες performers απ’ όλο τον κόσμο–, και βέβαια οργανώνομαι για την εκπόνηση του διδακτορικού μου.

Ευχαριστώ Γεωργία Βεληβασάκη και σου εύχομαι τα ομορφότερα στη δημιουργική σου πορεία. Εύχομαι η συλλογή σου να ταξιδέψει και να αγαπηθεί από τους αναγνώστες και τις αναγνώστριες.

Κι εγώ σ’ ευχαριστώ θερμά για την ωραία αυτή συνάντηση!

Βγήκα από τον εαυτό μου - / κάτι αφηγήσεις που κάθομαι τώρα και γράφω- / […] αγάπησα τα κύματα / τα στοιχειά / τα ύψη / τα βάθη / το σκοτάδι / τους στροβίλους / τις διαστάσεις του κόσμου αυτού / και του άλλου / μια μέρα ζήτησα το αδύνατο / ήθελα να υπάρξω ολόκληρη. Η λόγχη μου / μια αξεδίψαστη χορδή. Ισορροπιστής του σύννεφου / έτσι κρυμμένη λογάριαζα να αποδράσω. / Τώρα αναλύομαι σε μικρές κηλίδες / σαν αστερόσκονη / Το πιο τρελό μου όνειρο / μοιάζει μ’ εκείνο των πραγμάτων.