Γράφει: Παναγιώτης Σιδηρόπουλος

Ολόκληρο το φωτορεπορτάζ σε Facebook άλμπουμ.
Το βιβλίο «Ο δερβίσης και ο θάνατος».
O συγγραφέας Mesa Selimovic.
O μεταφραστής Λεωνίδας Χατζηπροδρομίδης.
Οι εκδόσεις Επίκεντρο.

Οι Εκδόσεις Επίκεντρο παρουσίασαν στο Free Thinking Zone, το βιβλίο τού Μέσα Σελίμοβιτς, «Ο δερβίσης και ο θάνατος».

Για το βιβλίο μίλησαν:

• Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, σλαβολόγος, αναπληρώτρια καθηγήτρια Πανεπιστήμιου Αθηνών
• Κατερίνα Σχινά, κριτικός λογοτεχνίας
• Λεωνίδας Χατζηπροδρομίδης, συγγραφέας, μεταφραστής

Τη συζήτηση συντόνισε ο Πέτρος Παπασαραντόπουλος.

Κάπου τον 18ο αιώνα, σε μια κωμόπολη στην καρδιά της Βοσνίας, το σημερινό Σεράγεβο, κάτω απ’ την απόλυτη εξουσία της οθωμανικής αυτοκρατορίας, ο Σεΐχης του Τεκέ του Τάγματος των Μεβλεβήδων Αχμέτ Νουρουντίν, 40 χρόνων, άνθρωπος της πίστης, αφοσιωμένος στα καθήκοντά του, μαθαίνει για τη σύλληψη του αδελφού του.

Ο Σεΐχης Αχμέτ Νουρουντίν έρχεται σταδιακά αντιμέτωπος, παρακαλώντας για τη σωτηρία του αδελφού του, με τον κυνισμό και το απρόσωπο της εξουσίας και τέλος μαθαίνει ότι ο αδελφός του δολοφονήθηκε.

Ο Αχμέτ Νουρουντίν έρχεται για πρώτη φορά σε σύγκρουση με την ιδεολογία του και την εξουσία που αυτή αντιπροσωπεύει.

Μέσα από βασανιστικές εσωτερικές διεργασίες και στην προσπάθειά του να εκδικηθεί για το θάνατο του αδελφού του, ο Αχμέτ Νουρουντίν θα συμμετάσχει στην άσκηση της εξουσίας για να γίνει όμως όργανό της και τελικά να συντριβεί.

Ο μικρός χώρος της κωμόπολης, οι εσωτερικές αντιφάσεις του ως τότε απόλυτα πιστού στην ιδεολογία του Σεΐχη, το σκοτάδι, το σούρουπο και η αυγή που, κατά εικόνα, πλαισιώνουν τη δράση μαζί με τη ζωντανή απεικόνιση και τη βαθιά εσωτερική παρουσίαση των προσώπων του μυθιστορήματος, στη σκιά μιας εξουσίας ανελέητης και πανταχού παρούσας, δίνουν σ’ αυτό το έργο μια σπάνια δύναμη που το κάνει ένα απ’ τα καλύτερα παγκοσμίως ιστορικά μυθιστορήματα.

Ο "Δερβίσης και ο θάνατος", που γυρίστηκε το 1972 σε κινηματογραφική ταινία με πολύ μεγάλη επιτυχία στη Γιουγκοσλαβία, πήρε σχεδόν όλα τα βραβεία που απονέμονται στη Γιουγκοσλαβία για μυθιστόρημα: το βραβείο του περιοδικού "ΝΙΝ" το 1966, το βραβείο "Νιέγκος" το 1969, το βραβείο της πόλης του Σεράγεβο και πολλά άλλα.

«Ένα μνημειώδες βιβλίο που εγγράφεται πλέον στο σώμα της παγκόσμιας λογοτεχνίας ως μία ελεγεία κατά του ολοκληρωτισμού, με ένα τρόπο εξαιρετικά ιδιότυπο και μοναδικό», είπε ο κος Πέτρος Παπασαραντόπουλος, εκδότης του Επίκεντρου, δίνοντας το στίγμα του λογοτεχνικού έργου που παρουσιάζονταν και συνέχισε μιλώντας για τον συγγραφέα του, Μέσα Σελίμοβιτς, την καταγγελία γενικά του ολοκληρωτισμού που επιχειρεί χρησιμοποιώντας ως κάλυμμα το θρησκευτικό ολοκληρωτισμό.

Ο κος Παπασαραντόπουλος εκτιμά ότι το συγκεκριμένο έργο, παρά το ότι αναφέρεται στο θρησκευτικό ολοκληρωτισμό, τον υπερβαίνει και μιλάει συνολικά για τη «Συντριβή του ανθρώπου από το σύστημα». Σημείωσε τις αυτοβιογραφικές αναφορές στο κείμενο με κύριο χαρακτηριστικό την παρακολούθηση από τον ήρωα την πορεία του αδελφού του, τη σύλληψη, φυλάκιση και εκτέλεσή του, «Το κομμουνιστικό καθεστώς εκτέλεσε τον αδελφό του και την επόμενη μέρα ο ίδιος ο συγγραφέας πήγε στην κομματική οργάνωση, σαν να μην είχε συμβεί τίποτα», σημείωσε χαρακτηριστικά. Σημείωσε τις «εκπληκτικές ομοιότητες» που μπορεί να δει κάποιος, «υποψιασμένος», αναγνώστης, με το «Το μηδέν και το άπειρο», του Άρθουρ Καίσλερ.

Εξήρε τη μεταφραστική δουλειά του Λεωνίδα Χατζηπροδρομίδη την οποία χαρακτήρισε «άθλο» διότι, όπως είπε ο ο μεταφραστής, «για να μεταφραστεί αυτό το βιβλίο πρέπει ο μεταφραστής να ξέρει τη γλώσσα της φυλακής αλλά και τουρκικά» και τόνισε τη σημασία του βιβλίου χαρακτηρίζοντάς το ως «κόσμημα που πρέπει να κοσμεί τη βιβλιοθήκη όποιων ενδιαφέρονται σε τέτοια ζητήματα».

Η κα Αλεξάνδρα Ιωαννίδου αναφέρθηκε στο ιστορικό του μυθιστορήματος ξεκινώντας από το 1966, τότε που ο συγγραφέας έγραψε το έργο το οποίο, όπως είπε, «σφραγίζει την απόκλιση του συγγραφέα από τις έως τότε καλλιτεχνικές και λογοτεχνικές προτιμήσεις του τότε σοσιαλιστικού μπλοκ».

Συνέχισε ανεφερόμενη στην ιστορία, όπου ένας 40χρονος θρησκευτικός άρχοντας μίας μουσουλμανικής κωμόπολης στη Βοσνία, σε ένα μονόλογο πρωτοπρόσωπης αφήγησης, αποτυπώνει την εξέλιξή του από σκεπτόμενο ηθικό άνθρωπο σε έναν παραδομένο στην εξουσία, την αδικία και την κατάπτωση ηθών.

«Με όρους σοσιαλιστικού ρεαλισμού, αυτό το μυθιστόρημα θα ανήκε στα σκουπίδια», είπε η κα Ιωαννίδου και συνέχισε με την περιγραφή της πορείας του ανθρώπου προσκολλημένου στην εξουσία που δεν αφήνει κάποια χαραμάδα αισιοδοξίας, «ένα μυθιστόρημα όπως πρέπει να είναι ένα μυθιστόρημα» σε αντιδιαστολή με τη θέση του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, «ο κόσμος όπως είναι και όχι όπως πρέπει να είναι».

«Ο αναγνώστης δεν βρίσκει καιρό να ανασάνει, να ελπίσει, ούτε να χαρεί», σημείωσε η κα Ιωαννίδου και εξήρε την εξαιρετική μεταφραστική εργασία του «ακούραστου» κου Χατζηπροδρομίδη, «του μεσολαβητή της γιουγκοσλαβικής πραγματικότητας», όπως τον χαρακτήρισε. Μίλησε στη συνέχεια για τα τεχνάσματα της εξουσίας που προσπαθεί να μετατρέψει τον σκεπτόμενο εξεγερμένο άνθρωπο, σε υπηρέτη της.

«Σπαραχτικό», χαρακτήρισε επίσης το μυθιστόρημα διότι, όπως είπε, αποτολμά την ανάκληση του συμβιβασμού ενός σκεπτόμενου και έξυπνου ανθρώπου επειδή κατ' αρχήν διστάζει να αποδεχτεί τη διατάραξη της νάρκωσής του αλλά και επειδή φοβάται τον υποβιβασμό, την απόρριψη και το θάνατο. «Παρακολουθούμε όμως την πορεία αφύπνισης του "αφελούς" ήρωα ο οποίος νιώθει τον κόσμο με τις τακτοποιημένες αξίες του να αναποδογυρίζει», είπε και διάβασε ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα από το βιβλίο.

«Ο συγγραφέας καταδεικνύει τη βαρύτητα όχι των ηρωικών σημαντικών πράξεων αλλά των καθημερινών, ανώδυνων εκ πρώτης όψεως αποφάσεων», είπε η κα Ιωαννίδου και συνέχισε, «Προς το τέλος η πτώση έχει ολοκληρωθεί. Ο κεντρικός ήρωας πλησιάζει το θάνατο μέσα από την απέραντη μοναξιά που χτίζει γύρω του η συνειδητά επιλεγμένη προδοσία».

Η σχέση της εξουσίας με τον άνθρωπο είναι το θέμα που πραγματεύεται το μυθιστόρημα, με την επιλογή του τόπου και της κοινωνίας (μουσουλμανική κωμόπολη της Γιουγκοσλαβίας) και των φιλοσοφικών προβληματισμών των ηρώων να έχουν σχέση με το Κοράνι, είναι απλώς ενδεικτικές, η ίδια ιστορία θα μπορούσε να διαδραματίζεται σε οποιαδήποτε άλλη κοινωνία με διαφορετική κουλτούρα ή θρησκευτικό δόγμα. «Κάποιοι μελετητές εκλαμβάνουν το μυθιστόρημα ως την κριτική του συγγραφέα στη σύγχρονή του Γιουγκοσλαβία», είπε η κα Ιωαννίδου, με τον τρόπο που το εξέλαβε και ο μεταφραστής του κος Χατζηπροδρομίδης, ωστόσο, υποστήριξε, μία παρόμοια ιστορία θα μπορούσε να εξελιχθεί στην Ελλάδα, στη Γερμανία, και οι φιλοσοφικές πεποιθήσεις του ήρωα να απορρέουν από το ευαγγέλιο, από το Ταλμούδ ή τα μαρξιστικά έργα. «Ξεχάστε το Ισλάμ, απλώς τοποθέτησα το μυθιστόρημα σε μια εποχή και σε έναν τόπο», ήταν η προτροπή του συγγραφέα προς το μεταφραστή, «Τίποτε άλλο».

«Εξουσία απέναντι στην εξέγερση, ισορροπία απέναντι στην αναστάτωση, Ιδεολογική αρχή απέναντι στην ηθική αρχή, άρνηση της ζωής απέναντι στην κατάφαση της ζωής, σκλαβιά απέναντι στην ελευθερία», αυτές τις έννοιες θεωρεί η κα Ιωαννίδου ότι συγκρούονται στο μυθιστόρημα του Σελίμοβιτς και συνέχισε αναφερόμενη σε βιογραφικά στοιχεία του, τη σχέση του με το μεταφραστή στα ελληνικά κο Χατζηπροδρομίδη και τα πλεονεκτήματα του συγκεκριμένου μεταφραστή έναντι άλλων συναδέλφων του σε άλλες χώρες, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι αυτό το βιβλίο είναι μία πολύ βαθιά μελέτη της εξουσίας και τι σημαίνει να αποδέχεσαι στην εξουσία στη ζωή σου.

Η κα Κατερίνα Σχινά συμφώνησε με την κα Ιωαννίδου ότι το βιβλίο είναι «μία παραβολή για την εξουσία, μία σπουδή στη στενότητα του πνεύματος» και αναφέρθηκε σε αποσπάσματα για τη στήριξη των συμπερασμάτων της, «Στη συζήτηση με τους δυνατούς, ο άνθρωπος πρέπει να καταπίνει όλα τα έξυπνα λόγια του και να προσεγγίζει το δικό τους τρόπο σκέψης, κάτι που δείχνει ότι είναι εκ των προτέρων, ηττημένος».

Τη σύνδεση της παράδοσης του ανθρώπου στην εξουσία, η κα Σχινά την εντοπίζει στην προδοσία, όπως είπε, όπως συμβαίνει και σε αυτή την ιστορία όπου ο κεντρικός ήρωας προδίδει τον αδελφό του και τον αδελφικό του φίλο. Συσχέτισε αυτή τη συμπεριφορά με του Σοστακόβιτς, με την ευκαιρία της κυκλοφορίας του βιβλίου «Ο αχός της εποχής», του Julian Barnes, που από σύμπτωση διαβάζει αυτές τις μέρες.

Σημείωσε η κα Σχινά τον τρόπο με τον οποίο περιγράφει ο συγγραφέας τη Βοσνία, μία εικόνα ενιαίας και ομοιόμορφης περιοχής που δεν μοιάζει με άλλες περιγραφές, π.χ. του Άντριτς, δίνοντας μία εικόνα που πολλοί θα ήθελαν να πετύχουν, οι εθνοκαθαριστές, οι φονταμενταλιστές, οι δογματικοί, «Ένας λαός, κάτω από έναν κώδικα που υποκλίνεται σε μία εξουσία».

«Είναι ένας εφιάλτης και δεν είναι τυχαίο που το μεγαλύτερο μέρος της δράσης εκτυλίσσεται νύχτα», είπε η κα Σχινά και κατέληξε λέγοντας ότι πρόκειται έναν μακρόσυρτο ηθικό και φιλοσοφικό στοχασμό.

Ο μεταφραστής του έργου, κος Λεωνίδας Χατζηπροδρομίδης έδωσε το στίγμα του έργου με μία σκληρή έκφραση, «Το βιβλίο αυτό δεν γεννήθηκε μέσα σε κάποιο γραφείο, γεννήθηκε μέσα στο αίμα, τη βία, τον ολοκληρωτισμό». Ιδιαίτερη αίσθηση μου έκανε το σχόλιό του σε δοκίμιο υπέρ της λογοκρισίας, με θετικό όμως τρόπο, στο οποίο ο συγγραφέας του υποστήριζε ότι η λογοκρισία βοηθάει, ωθεί το δημιουργό να ξεπεράσει τον εαυτό του στην προσπάθειά του να την υπερβεί.

Αναφέρθηκε στη ζωή του συγγραφέα ο οποίος, και ως Εβραίος με τον πατέρα του να χάνεται στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, κατέληξε να αφιερώσει όλα τα έργα του στη μελέτη του ολοκληρωτισμού, «Και μάλιστα του σταλινικού ολοκληρωτισμού», όπως είπε. «Το βιβλίο γράφτηκε το '62-'66 και όλα τα προηγούμενα έργα του ήταν η προετοιμασία για αυτή τη μεγάλη μάχη», σημείωσε για την πορεία του συγγραφέα ως δημιουργού, «Έχασε τα τρία αδέλφια του, τον έναν στη μάχη, το δεύτερο από κακουχίες και ο τρίτος συνελήφθη και εκτελέστηκε για ασήμαντο λόγο από τους συμπολεμιστές του».

«Με αυτό το έργο ο Σελίμοβιτς εκτοξεύτηκε, είναι ένα μυθιστόρημα ιστορίας, δεν είναι ιστορικό, περιγράφει τον άνισο αγώνα του ατόμου απέναντι στην εξουσία, την τραγικά άνιση μάχη, είναι η σύνοψη του ολοκληρωτισμού, οι μάζες ταυτίζονται με την εκάστοτε εξουσία και ολοκληρώνουν το τραγικό σκηνικό, η εξουσία τείνει προς το απόλυτο αν δεν υπάρχουν θεσμοί που να την ελέγχουν», είπε για το βιβλίο και συνέχισε καταθέτοντας την εμπειρία του από τη μετάφρασή του για να δείξει τις δυσκολίες που συνάντησε, «Το κείμενο ήταν τρομερά δύσκολο», είπε και συνέχισε αναφερόμενος στην αντιπαραβολή που έκανε με μεταφράσεις σε άλλες γλώσσες και σε σημεία όπου ο ίδιος αντιμετώπιζε μεγάλες δυσκολίες,διαπιστώνοντας ότι ο συνάδελφός του σε τέτοια σημεία απλώς εξαφάνιζε κομμάτια του κειμένου, π.χ. στα γαλλικά.

«Ο Σελίμοβιτς οδήγησε ως το τέλος την απογύμνωση της απολογητικής της εξουσίας η οποία τελικά πήρε τη μορφή παραληρήματος όπου παρουσιάζει ωμά την προβληματική και την αγωνία του ανθρώπου στον κόσμο της χειραγώγησης», είπε ο μεταφραστής κος Χατζηπροδρομίδης κλείνοντας τη σύντομη παρέμβασή του.

Ακολούθησε μία ενδιαφέρουσα συζήτηση με το κοινό για θέματα που πραγματεύεται το μυθιστόρημα την οποία μπορείτε να παρακολουθήσετε στο βίντεο που συνοδεύει το ρεπορτάζ.