Γράφει: Μάγδα Παπαδημητρίου-Σαμοθράκη

Η Αργυρώ Μαντόγλου ζει στην Αθήνα και διδάσκει δημιουργική γραφή στην Ελλάδα και τη Βρετανία. Σπούδασε Αγγλική λογοτεχνία, Φιλοσοφία και Κριτική θεωρία. Άρθρα, κριτικές και θεωρητικά κείμενά της έχουν δημοσιευθεί στον ημερήσιο, περιοδικό και ηλεκτρονικό τύπο, ενώ ασχολείται επαγγελματικά με τη μετάφραση και τη διδασκαλία της λογοτεχνίας. Έχει μεταφράσει έργα σπουδαίων συγγραφέων όπως των: Τζορτζ Έλιοτ, Βιρτζίνια Γουλφ, Χένρι Τζέιμς, Τζέιν Όστεν, Έμιλι και Σαρλότ Μπροντέ, Καζούο Ισιγκούρο, Χαρούκι Μουρακάμι (για τη μετάφραση του έργου του Ο Κάφκα στην ακτή έλαβε το Βραβείο Βιβλίου Public). Έχει εκδώσει επτά μυθιστορήματα, μία συλλογή διηγημάτων, δύο βιβλία με νουβέλες και δύο ποιητικές συλλογές, ενώ πολλά από τα πεζά της έχουν περιληφθεί στις βραχείες λίστες για τα βραβεία των περιοδικών Διαβάζω, Ο Αναγνώστης και (δε)κατα.

Το Ένας δικός της δρόμος (εκδόσεις Καστανιώτη) ξεχωρίζει για την ποιητική πυκνότητα και τη στοχαστική δύναμη της γραφής του. Η συγγραφέας, με σπουδές στην Αγγλική Λογοτεχνία, τη Φιλοσοφία και την Κριτική Θεωρία, συνθέτει ένα έργο όπου το λογοτεχνικό, το κοινωνικό και το φιλοσοφικό στοιχείο συναντώνται δημιουργικά, προσφέροντας μια εμπειρία που συνδυάζει τη συγκίνηση με τη σκέψη. Το βιβλίο περιλαμβάνει τρεις ιστορίες γυναικών που ζουν σε διαφορετικούς αιώνες και τόπους, αλλά συνδέονται από την κοινή τους αναζήτηση για ελευθερία και αυτογνωσία. «Ταξιδεύουμε» στη Ζάκυνθο του 1823, όπου η Ελισάβετ Μουτζάν (Μαρτινέγκου) ζει σε καθεστώς εγκλεισμού και αποφασίζει να δραπετεύσει, διεκδικώντας τη μόρφωση και τη φωνή της. Στην Εύβοια του 1906, όταν η νεαρή Βιρτζίνια Στίβεν (Γουλφ) επισκέπτεται την Ελλάδα και, μέσα από την επαφή της με τον τόπο και την ιστορία, ανακαλύπτει την οργανική σχέση ανάμεσα στη μνήμη, τη γνώση και τη δημιουργικότητα. Και τέλος, στη Βενετία του σήμερα, όπου μια σύγχρονη γυναίκα αναμετριέται με τις σιωπές της, μετατρέποντας την αφήγηση σε πράξη αυτογνωσίας και αντίστασης.

Οι τρεις ηρωίδες, με διαφορετικά πρόσωπα αλλά κοινό νήμα, επιχειρούν το ίδιο άλμα ελευθερίας: να χαράξουν τον δικό τους δρόμο πέρα από τα κοινωνικά δεσμά. Η συγγραφέας αξιοποιεί λυρική γλώσσα και φιλοσοφική σκέψη για να αναδείξει τη διαχρονικότητα της γυναικείας εμπειρίας, τη δύναμη της μνήμης και την ανάγκη για δημιουργία. Το Ένας δικός της δρόμος δεν είναι απλώς λογοτεχνία· είναι μια ποιητική αναπαράσταση της γυναικείας ύπαρξης και της συνεχούς διαπραγμάτευσης με τον χρόνο, την κοινωνία και τον εαυτό. Ένα έργο που συγκινεί, αφυπνίζει και φωτίζει τον δρόμο προς την προσωπική ελευθερία. Στη σημερινή συνέντευξη θα συζητήσουμε μαζί της για την έμπνευση πίσω από τις ηρωίδες της, την επιλογή των τόπων και των ιστορικών περιόδων, αλλά και για τη σχέση της γραφής με τη μνήμη, τη δημιουργία και την αντίσταση απέναντι στα κοινωνικά και προσωπικά όρια.

Στη σελίδα 22 αναφέρεις: «Ο κόσμος πάντα δημιουργούσε τρόμο στους αδύναμους και πάντα οι αγανακτισμένοι επαναστατούσαν». Οι γυναίκες του βιβλίου σου μοιάζουν να κινούνται σ' αυτό το μεταίχμιο —ανάμεσα στον φόβο και την εξέγερση, στη σιωπή και την ανάγκη να υπάρξουν με τη φωνή τους. Η δική τους επανάσταση είναι κραυγή ή ψίθυρος; Μπορεί η σιωπή να γίνει μορφή αντίστασης;

Στην αρχή είναι ψίθυρος. Ο ψίθυρος μιας γυναίκας εγκλωβισμένης, που γράφει μυστικά, που επιθυμεί στα κρυφά. Όμως οι ψίθυροι όταν πολλαπλασιαστούν γίνονται κραυγή. Η επανάσταση δεν είναι πάντοτε θορυβώδης· μπορεί να ξεκινήσει από ένα βλέμμα, από μια λέξη, από τη σιωπή που δεν αντέχει το ίδιο της το βάρος. Γιατί κάθε επανάσταση ξεκινά από μέσα — από την απόφαση να αρνηθείς τη σιωπή που σου επιβλήθηκε. Η σιωπή γίνεται χώρος αντίστασης, τη στιγμή που παίρνει μορφή με τις λέξεις.

Στη σελίδα 27 γράφεις: «Ζητάει μόνο να το αφήσουν στην ησυχία του, να κρυφτεί κάπου σ' ένα βιβλίο…». Πιστεύεις ότι η ανάγνωση, και γενικότερα η λογοτεχνία, μπορεί να λειτουργήσει ως τόπος ελευθερίας, ειδικά για γυναίκες που μεγαλώνουν μέσα σε περιβάλλοντα περιορισμού; Και πώς αποτυπώνεται στο έργο σου αυτή η μορφή «σιωπηλής» αντίστασης;

Για πολλές γυναίκες, το βιβλίο υπήρξε το πρώτο δικό τους δωμάτιο, εκεί όπου μπορούσαν να αναπνεύσουν χωρίς επιτήρηση. Η ανάγνωση —και κατ’ επέκταση η γραφή— είναι ένας τρόπος ζωής και ύπαρξης. Στο βιβλίο μου, αυτός ο χώρος είναι ένας σιωπηλός τόπος αντίστασης. Η λογοτεχνία προσφέρει έναν εσωτερικό χώρο ελευθερίας, όπου μπορείς να υπάρξεις όπως είσαι, να δοκιμάσεις φωνές, να ονειρευτείς άλλους δρόμους. Αυτός ο χώρος είναι ταυτόχρονα σιωπηλός αλλά και εκρηκτικός.

Στη σελίδα 37: «Η ιστορία σβήνεται, οι τόποι, οι ναοί, οι κάμαρες βεβηλώνονται, ποιος θα μπορούσε να τους πείσει ότι η μνήμη είναι γιατρικό, φάρμακο και φυλαχτό. Δε ζεις χωρίς μνήμη, το πέρασμα σου από αυτή τη πλάση, άφαντο, ταπεινωμένο». Η φράση σου αναδεικνύει την εύθραυστη φύση της μνήμης, την απώλεια τόπων και στιγμών. Θεωρείς τη γραφή ως τρόπο να κρατήσεις ζωντανό ό,τι απειλείται από τη λήθη; Πώς η μνήμη γίνεται μέσα από τον λόγο ρυθμός, αναπνοή, και τρόπος να υπάρξει η εμπειρία πέρα από το χρόνο;

Η γραφή είναι ένας τρόπος να κρατάς ζωντανό αυτό που κινδυνεύει να χαθεί. Να το ανασύρεις και να του επιτρέψεις να αναπνεύσει ξανά. Η μνήμη δεν είναι απλώς αποθήκη· είναι ρυθμός, είναι παλμός. Γίνεται ποίηση, αφήγηση, επιβίωση. «Η μνήμη είναι γιατρικό, φάρμακο και φυλαχτό». Η μνήμη μάς συνδέει με τον κόσμο και τον εαυτό μας∙ είναι η απόπειρα να κρατήσουμε ό,τι απειλείται από τη λήθη. Μέσα από τη γραφή, η μνήμη γίνεται ρυθμός, αναπνοή, τρόπος να διασωθεί η εμπειρία όταν όλα τα άλλα θα έχουν χαθεί.

Η φράση «Το υφάδι του κόσμου σχίζεται» φαίνεται να αποκαλύπτει κάτι κρυφό, μια διέξοδο προς ό,τι κρύβεται πέρα από την όψη των πραγμάτων. Θεωρείς τη γραφή ικανή να ανοίξει αυτές τις ρωγμές; Έναν τρόπο να δούμε, να νιώσουμε ή να προσεγγίσουμε αλήθειες που η καθημερινότητα συνήθως αποκρύπτει;

Η φράση «Το υφάδι του κόσμου σχίζεται» είναι η στιγμή που το αόρατο γίνεται ορατό. Η γραφή μπορεί να ανοίξει αυτές τις ρωγμές, να αποκαλύψει ό,τι η καθημερινότητα αποκρύπτει. Είναι ένα βλέμμα πιο βαθύ, σχεδόν μεταφυσικό· μια αισθητηριακή γνώση του κόσμου. Είναι ένας τρόπος να πλησιάσουμε το κρυφό, να κατοικήσουμε για λίγο στον ενδιάμεσο χώρο μεταξύ πραγματικότητας και μύθου.

Η Βιρτζίνια Στίβεν λέει ότι τα βιβλία τα κουβαλά “όχι για να κοιμηθεί, αλλά για να ξυπνάει”. Για σένα, τι σημαίνει αυτό το ξύπνημα; Είναι μια στάση ζωής, μια ηθική επαγρύπνηση απέναντι στον κόσμο, ή η εσωτερική ανάγκη της γυναίκας να μην αφήσει τη σκέψη και τη φωνή της να νυστάξουν ποτέ;

Η αφύπνιση είναι μια πράξη ευθύνης. Να μην επιτρέπεις στον εαυτό σου να ανήκει παθητικά στον κόσμο, αλλά να τον βλέπεις, να τον αισθάνεσαι, να τον αμφισβητείς. Για τις γυναίκες, είναι και μια πράξη απελευθέρωσης — να μη ναρκωθείς μέσα στη σιωπή που σου επιβλήθηκε. Η αφύπνιση, επίσης, είναι και στάση ζωής. Είναι μια μορφή ηθικής επαγρύπνησης απέναντι σε έναν κόσμο που προσπαθεί να σε ναρκώσει. Η λογοτεχνία είναι το μέσο να παραμένεις άγρυπνη∙ να μη συμφιλιωθείς με το «έτσι είναι», αλλά να διεκδικείς το «έτσι θα μπορούσε να είναι».

Η εικόνα της γυναίκας που θάβεται με πέτρα στο στόμα φαίνεται να μαρτυρά έναν φόβο που υπερβαίνει τη ζωή. Πιστεύεις ότι η αφήγηση μπορεί να λειτουργήσει ως τρόπος να διατηρηθεί η μνήμη των καταπιεσμένων, να φωτιστεί η αδικία και να αμφισβητηθούν φόβοι ή κοινωνικές προκαταλήψεις που διαρκούν ακόμα και πέρα από τον θάνατο;

Ναι. Η αφήγηση μπορεί να μεταφέρει φωνές στο επέκεινα Είναι ένας τρόπος να πεις «ήταν εδώ», «έζησε», «πόνεσε», «αντιστάθηκε». Κι αυτό δεν είναι μικρό πράγμα. Είναι πολιτική και ηθική στάση. Η αφήγηση είναι μια μαρτυρία για τις φωνές θάφτηκαν σιωπηλά. Μπορεί να μεταφέρει μια αλήθεια πέρα από τον θάνατο, να ξαναγράψει ό,τι είχε διαγραφεί. Η γυναίκα με την πέτρα στο στόμα είναι το σύμβολο αυτής της σιωπής και η γραφή είναι το αντίδοτο.

Σε μια εποχή που πολλοί ρωτούν: «πού είναι οι πνευματικοί άνθρωποι και οι διανοούμενοι;», οι γυναίκες συγγραφείς μέσα από το Δίκτυο "Η Φωνή της" παίρνουν θέση. Με πολλές δράσεις και δυο συλλογικά βιβλία από τις εκδόσεις Καστανιώτη. Τα έσοδα από τα δικαιώματα του βιβλίου θα δοθούν στο Ελληνικό Δίκτυο Γυναικών Ευρώπης. Πώς μπορεί η λογοτεχνία να γίνει πιο άμεσο όπλο κοινωνικής αφύπνισης; Ποιες μορφές δράσης εκτός των βιβλίων μπορούν να ενισχύσουν τη δημόσια επίδραση των συγγραφέων;

Η λογοτεχνία μπορεί να κινητοποιήσει, να ανοίξει ρωγμές, να συγκινήσει και να αφυπνίσει. Γι’ αυτό και οι συλλογικές δράσεις —όπως το Δίκτυο «Η Φωνή της»— έχουν σημασία: γιατί ενώνουν ατομικές φωνές σε έναν κοινό δημόσιο λόγο. Η λογοτεχνία δεν αλλάζει τον κόσμο με συνθήματα, αλλά με ρωγμές, εισχωρεί βαθύτερα, αφυπνίζει ευαισθησίες. Ωστόσο, χρειάζονται και συλλογικές δράσεις — δημόσιες παρεμβάσεις, δίκτυα συγγραφέων, βιβλία που συνομιλούν με την κοινωνία. Η Φωνή της είναι μια τέτοια προσπάθεια: να ακουστεί η εδώ και αιώνες αποσιωπημένη γυναικεία φωνή όχι μόνο ως διαμαρτυρία αλλά και ως πρόταση.

Τι λόγια θα έδινες σε όσες γυναίκες φέρουν μέσα τους φωνές ανείπωτες και ιστορίες που περιμένουν να γραφτούν; Πώς βρίσκει κανείς το θάρρος να αφήσει τη λέξη να ακουστεί, ακόμα κι όταν η σιωπή γύρω μοιάζει ασφυκτική;

Θα της έλεγα να εμπιστευθεί τον ψίθυρό της. Να τον γράψει, να τον πει, να τον κρατήσει ζωντανό. Δε χρειάζεται να ξεκινήσει με κραυγή. Η φωνή υπάρχει ήδη, απλώς χρειάζεται να της ανοίξει μια χαραμάδα, τότε η φωνή αυτή θα συναντήσει κι άλλες φωνές, ίσως γίνει και μέρος μιας ιστορίας, της δικής της ιστορίας.

«Ένας δικός της δρόμος» – μια φωνή, ένα βήμα, μια ιστορία που θυμίζει ότι κάθε γυναίκα χαράζει τον δικό της δρόμο προς την ελευθερία. Καλοτάξιδο να είναι!