Γράφει: Διονύσης Λεϊμονής

Εκπαιδευτικός, Καθηγητής Πανεπιστημίου, παραμυθάς, ερευνητής, λαογράφος, μα πάνω απ’ όλα καλός «δάσκαλος» με την πιο ουσιαστική έννοια του όρου, αλλά και άνθρωπος προσιτός, μειλίχιος, ανοιχτόκαρδος και δοτικός, ο Ομότιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Βασίλης Δ. Αναγνωστόπουλος, σε μια «Εκ βαθέων» συνέντευξη για το Bookia.gr…

Τον ευχαριστώ θερμά!!!

Κύριε Αναγνωστόπουλε καλημέρα σας

Γεια σας

Θα ξεκινήσω από την πρόσφατη τιμητική εκδήλωση που διοργάνωσαν προς τιμήν σας το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και Λευκωσίας. Τι σημαίνει για εσάς μια τέτοια απόδοση τιμής και πόσο «αναγκαίο» είναι σήμερα  να τιμούμε και να μην ξεχνούμε;

Ασφαλώς είναι τιμή  που αντανακλά αγάπη, αποδοχή και αναγνώριση του  εκπαιδευτικού μου έργου από ανθρώπους που εκτιμώ και με εκτιμούν. Και το γεγονός αυτό με κάνει ιδιαίτερα χαρούμενο. Πάντοτε είναι αναγκαίο (και όχι μέσα σε εισαγωγικά η λέξη) για τους νέους, κυρίως, να τιμούμε και να μην ξεχνούμε την προσφορά ορισμένων ξεχωριστών ανθρώπων της επιστήμης, της τέχνης, του αθλητισμού κ.ά. Η πράξη αυτή φανερώνει  πολιτεία και πολίτες με ευαισθησία για το καλό και ανώτερο. Ο Θουκυδίδης γράφει «Άθλα γαρ οις κείται αρετής μέγιστα, τοίσδε και άνδρες άριστοι πολιτεύουσι», δηλαδή όπου αθλοθετούνται βραβεία αρετής εκεί και οι πολίτες άριστα πολιτεύονται. Η βράβευση ως πράξη συνδέεται με την ελπίδα και την αισιοδοξία για το καλύτερο της κοινωνικής ζωής.

Η τιμητική αυτή εκδήλωση έγινε στα πλαίσια της διημερίδας για την παιδική και εφηβική λογοτεχνία με στόχο τη δημιουργική αξιοποίησή της μέσα στη σχολική τάξη. Κι εσείς νομίζω με τις επιλογές και τις πρωτοπόρες δράσεις σας συμβάλλατε και συμβάλλετε ακόμα προς αυτό. Γιατί άραγε;

Πιστεύω ότι ο καλός δρόμος στη ζωή μας χαράσσεται στο σχολείο με τη γνώση και τους φωτισμένους δασκάλους. Μέσα στην τάξη, την πνευματική κυψέλη, η λογοτεχνία μπορεί να λειτουργήσει καταλυτικά στην καλλιέργεια και την αυτογνωσία των μαθητών. Με δράσεις φιλαναγνωσίας  οι μαθητές μπαίνουν στο «παιχνίδι» της λογοτεχνικής γραφής, αισθητικής, ανάλυσης κ.λπ. Και τέλος, διά βίου γίνονται σύντροφοι του βιβλίου. Κέρδος μέγα!

Η παιδική και εφηβική λογοτεχνία είναι αλήθεια ότι έχει αδικηθεί από τους κριτικούς λογοτεχνίας τα προηγούμενα χρόνια κι έχει άραγε μεταστραφεί σήμερα αυτό;

Ασφαλώς έχουν αλλάξει τα πράγματα και φυσικά οι αξιολογήσεις μας στον τομέα της παιδείας και του πολιτισμού. Όντως, μόλις πριν λίγες δεκαετίες το παιδικό βιβλίο δεν έχαιρε εκτιμήσεως από τους  κριτικούς και μελετητές της λογοτεχνίας. Σήμερα και εκτιμάται και διεκδικείται σχεδόν από όλους τους λογοτέχνες. Στη μεταστροφή του κλίματος έπαιξαν σοβαρό ρόλο ο Κύκλος του Ελληνικού βιβλίου, η Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά, οι εκδότες, τα περιοδικά (όπως οι Διαδρομές) κ.ά. Ιδιαίτερο ρόλο έπαιξαν τα Πανεπιστημιακά Παιδαγωγικά Τμήματα, τα οποία εισήγαγαν στον Οδηγό Σπουδών την παιδική/εφηβική λογοτεχνία ως αυτόνομο μάθημα. Και χαίρομαι που αγωνίστηκα γι’ αυτό το σκοπό.

Υπηρετήσατε από πολλά μετερίζια τη Εκπαίδευση, ως δάσκαλος στα σχολεία, ως καθηγητής στο Πανεπιστήμιο, ως ερευνητής και λαογράφος. Ποια ήταν τα πιο σημαντικά εμπόδια που συναντήσατε στη μακρόχρονη αυτή πορεία σας;

Υπηρέτησα ως καθηγητής φιλόλογος στο Ιεροδιδασκαλείο Βελλάς, σε Ιδιωτικό Γυμνάσιο, στη Σχολή Νηπιαγωγών Καρδίτσας, σε ΣΕΛΜΕ και ΣΕΛΔΕ και στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Σύνολο 42 συναπτά έτη, διαδρομή με πολλές φωτεινές και σκοτεινές στιγμές, με εμπόδια βέβαια  σχετικά με τα όνειρα και τις φιλοδοξίες μου. Τα πιο μεγάλα εμπόδια ήταν η παντελής έλλειψη βιβλιογραφικών πηγών και είχα την αίσθηση ότι βάδιζα στις έρευνές μου σχετικά με την παιδική λογοτεχνία μέσα σε παρθένο δάσος. Όμως προχωρούσα με πίστη σε ό,τι οραματίστηκα. Κατά βάθος, με στήριζαν οι γνώσεις και μια ήρεμη φιλοσοφική ενατένιση της ζωής. Προσπερνούσα τις μικροπρέπειες, τις αδικίες (κάποτε) και τα λοξά βλέμματα. Άλλωστε μέσα στις μικρές ή μεγάλες δυσκολίες καμινεύει κανείς  τη θέληση και την εσώτερη βούληση προκειμένου να φτάσει στο στόχο του.

Θα ήθελα να μοιραστείτε μαζί σας ένα περιστατικό-στιγμιότυπο  από τα χρόνια που διδάσκατε στο σχολείο κι ένα επίσης από την περίοδο που διδάσκατε στο Πανεπιστήμιο

Όταν υπηρετούσα στη Βελλά, είχαμε με σύμφωνη γνώμη της τάξης μου καθιερώσει τη τελευταία ώρα κάθε Τετάρτης να συζητούμε διάφορα θέματα, να παρουσιάζουμε βιβλία κ.ά. Πήγαμε, λοιπόν, κάποτε εκδρομή στην Πρέβεζα και μέσα στο πούλμαν τραγουδούσαν οι μαθητές διάφορα τραγούδια της μόδας, μεταξύ των οποίων και το «σήκω χόρεψε κουκλί μου να σε δω να σε χαρώ, όπα  νινανάι νινανάι…» Κι εγώ, νέος σε ηλικία 25-26 χρονών, τραγουδούσα μαζί τους. Την επόμενη Τετάρτη, στην καθιερωμένη ώρα, ανεβαίνει ο μαθητής μου Δημήτρης Γ. και στηλιτεύει τη συμπεριφορά όλων αλλά ιδιαίτερα τη δική μου που τραγουδούσα τραγούδια απαράδεκτα για καθηγητή και δη του Ιεροδιδασκαλείου Βελλάς! Μεταξύ των μαθητών άρχισε ο διάλογος και βέβαια απολογήθηκα κι εγώ…Αλλά χάρηκα την τόλμη που είχε ο μαθητής μου και την ελευθερία που ένιωθε να υποστηρίξει τη θέση του!

Μιλούσα για τη Γλώσσα στους μετεκπαιδευόμενους της ΣΕΛΔΕ Λάρισας και τόνιζα πόση  μεγάλη αξία έχουν οι Ανακοινώσεις που κάνουμε κάθε Δευτέρα στην αρχή της εβδομάδας. Καλλιεργούμε τον προφορικό λόγο των παιδιών. Μια νηπιαγωγός όμως είπε γιατί σταμάτησε τις ανακοινώσεις : Ο Κωστάκης, που έμεινε με τη χήρα μητέρα του, λέει «κυρία, χτες το βράδυ όταν ήταν  σκοτεινά μπήκε απ΄ το παράθυρο του σπιτιού μας ένα φάντασμα και πάλεψε με τη μαμά μου. Και μετά έφυγε το φάντασμα, πάλι απ’ το παράθυρο»… Εγώ κόκαλο! Καταλαβαίνετε γιατί έκοψα τις δευτεριάτικες ανακοινώσεις…Τα παιδιά μεταφέρουν και οικογενειακά μυστικά…

Αγαπάτε τα παραμύθια, τα αναζητήσατε, τα φυλάξατε σαν κειμήλιο, τα αναδείξατε, υποστηρίζοντας την ωφελιμότητά και την αξία τους στη ζωή των ανθρώπων και των λαών. Τι είναι για εσάς το παραμύθι;

Ο καθαρός αέρας που αναπνέω…Το παραμύθι, με την ευρύτερη έννοια, γεννιέται με τη γέννηση κάθε  παιδιού. Ο κόσμος γύρω του δε λειτουργεί παρά σαν ένα πολυτροπικό παραμύθι, μια φανταστική ιστορία, αντανάκλαση μιας φανταστικής πραγματικότητας. Η μείξη της πραγματικότητας και της φαντασίας δημιουργεί την παραμυθιακή διήγηση, που διασκεδάζει τον ακροατή ή τον αναγνώστη, τον προειδοποιεί για τις δυσκολίες της ζωής  και τον διδάσκει με παραδείγματα. Τα παραμύθια τροφοδοτούν το παιδί με νοήματα ζωής. Όσοι, επίσης, δεν άκουσαν ή δε διάβασαν παραμύθια στην παιδική τους ηλικία, έχουν κενά «αέρος» μέσα τους, αδυναμίες ν΄ αντιμετωπίσουν τα δύσκολα. Θα έλεγα ότι τα παραμύθια είναι η πρακτική φιλοσοφία του λαού, δηλαδή η πρακτική ιατρική της ψυχής, όπως η φυσική ιατρική για το σώμα. Ωφέλιμα στη ζωή μας, για μικρούς και μεγάλους.

Έχετε μια εγγονή σήμερα που ξέρω ότι πολύ συχνά σπεύδετε να βρεθείτε κοντά της απολαμβάνοντας μια ξεχωριστή σχέση, αυτή του παππού με το εγγόνι. Πώς πείθετε σήμερα ένα παιδί αυτής της ηλικίας να μην βλέπει αλλά να ακούει, να μην πληκτρολογεί αλλά να διαβάζει;

Με το να αποδέχομαι και τους δυο τρόπους γνώσης και ψυχαγωγίας, δηλαδή  να βλέπει και να ακούει, να πληκτρολογεί και να διαβάζει. Δεν εννοώ ταυτόχρονα, αλλά να έχει την ελευθερία να χρησιμοποιεί όλους τους τρόπους. Γιατί, ούτε η απαγόρευση  είναι λύση ούτε η βαρετή κατήχηση. Και δε διαγράφουμε μια καινούργια ημέρα, αλλά προσαρμοζόμαστε σ’ αυτή. Η τεχνολογία είναι πλέον μοίρα μας, δεν είναι εχθρός μας. Αν πρέπει να τονίζουμε κάτι, είναι ότι όλα τα επιτεύγματα έχουν διπλή όψη, θετική και αρνητική. Και σοφία στη ζωή μας  είναι το μέτρον, παντού, στα φυσικά και πνευματικά αγαθά, στα υλικά και τις επιθυμίες. Και κάθε παιδί στα μάτια του πρέπει να έχει τέτοια παραδείγματα «μέτρου».

Έχοντας αποχωρήσει από το Πανεπιστήμιο και…αφυπηρετήσει- τουλάχιστον επίσημα- θεωρείτε ότι έχουν μείνει πίσω άξιοι  συνεχιστές σας; Τι προσπαθήσατε να μεταλαμπαδεύσετε στους νεότερους λίγο πριν αποχωρήσετε;

Στο πανεπιστήμιο, όπως και στη ζωή, πιστεύω πως  όλοι φροντίζουν ν΄ αφήνουν ως παρακαταθήκη στους νεότερους τόσο το έργο τους, όσο και τα ευγενή οράματα και σχέδιά τους. Με τους συνεργάτες τους θεμελιώνουν προϋποθέσεις για  συνέχεια και συνέχειες. Προσωπικά επιδίωξα (όπως έκαμα σε όλη μου την εκπαιδευτική σταδιοδρομία) να εμπνεύσω πίστη στη γνώση και στην παιδεία, πίστη στην αλληλεγγύη και στο άνθρωπο, πίστη στο παιδί και τα βιβλία του. Ιδιαίτερη πίστη στην παιδική/εφηβική λογοτεχνία, γιατί είναι η χρυσή Πύλη που οδηγεί στη χώρα της Λογοτεχνίας ( χωρίς προσδιορισμούς), γι’ αυτό και πολύ σημαντική. Είμαι ευτυχής που αυτές οι απόψεις μου άνθισαν  σε πολλούς συνεργάτες και φοιτητές μου, σε διδάκτορές μου και άλλους εκπαιδευτικούς, μα περισσότερο απ’ όσο ανέμενα στο έργο της αγαπημένης φίλης καθηγήτριας Τασούλας Τσιλιμένη. Με χαρά βλέπω τη συνέχεια και το δέντρο των ιδεών για την παιδική/εφηβική λογοτεχνία να βαθαίνει τις ρίζες του και να ψηλώνει.

Στη μακρόχρονη πορεία σας δίνοντας τον αγώνα σας για μια καλύτερη παιδεία και μια κοινωνία με πνευματικότητα, αξίες και σεβασμό στην παράδοση και στον πολιτισμό είχατε την τύχη να συνεργαστείτε και να  συμπορευτείτε με καλούς φίλους, ομοτέχνους και μη. Πόσο σας βοήθησε μια τέτοια συμπόρευση;

Είναι φυσικό ότι  μέσα στο χώρο της εκπαίδευσης, όπου και να βρεθείς, η συνεργασία  είναι απαραίτητη αφού δημιουργεί το αναγκαίο πλέγμα αλληλοβοήθειας, προσφοράς και  προόδου, η δε συμπόρευση με καλούς φίλους και ομοτέχνους είναι μεγάλη ευτυχία. Είχα την τύχη να γνωρίσω και να συνεργαστώ με σπουδαίους ανθρώπους στη ζωή μου, στους οποίους οφείλω πολλά. Το κοινό όραμα για μια καλύτερη παιδεία και κοινωνία με σεβασμό  στην παράδοση και τον πολιτισμό ήταν το νήμα που μάς έδενε και εξασφάλιζε την αλληλεγγύη και τη θετική στήριξη.

Έχετε γράψει δοκίμια, ποίηση, παραμύθια, παιδικά βιβλία… ποιο είδος σας κέρδισε, ποιο εκφράζει περισσότερο τον «Βασίλη»;

Θα πω τον τετριμμένο λόγο: όλα είναι παιδιά μου! Όμως πιο πολύ με «κερδίζει» η ποίηση, ο δεκαπεντασύλλαβος, η λέξη με την ομορφιά και τα τσαλίμια της, ο ευλύγιστος στίχος με σύννεφα, αστροφεγγιές και ηλιοφάνειες…Και το μικρής έκτασης κείμενο, μικρής φόρμας…( πεζόμορφο και ποιητικό…) Άλλωστε τα μικρά πράγματα, ασκούν  μέσα μου δυνατή έλξη.

Οι μελέτες για την παιδική λογοτεχνία, τη γραφή και τη θεωρία της λογοτεχνίας αποτελούν σήμερα μπούσουλα των σημερινών δημιουργών. Πόσο δύσκολο ήταν αυτό και πώς νομίζετε ότι αυτή η «θωράκιση» θα εξασφαλίσει μια καλύτερη λογοτεχνία στο μέλλον;

Οι τρεις βασικοί κορμοί της μελέτης της Παιδικής /νεανικής λογοτεχνίας είναι η ιστορία, η θεωρία και η κριτική. Τα τελευταία χρόνια σε πανεπιστημιακό επίπεδο δίνεται έμφαση στις θεωρητικές αναλύσεις και προσεγγίσεις(με συνάφεια του παιδιού, του κειμένου, της ανάγνωσης, της φιλαναγνωσίας κ.ά.), κάπως αρχίζει να κινείται η κριτική και σχεδόν αγνοείται η ιστορία  της παιδικής/νεανικής λογοτεχνίας. Νομίζω αυτό είναι σχήμα ανακόλουθο. Εξετάζουμε δηλαδή το επιφανειακό δέντρο εν συνόλω και αφήνουμε τις ρίζες έξω από την εποπτεία μας! Η ιστορία κάθε επιστήμης είναι αναγκαία γιατί αξιολογούμε καλύτερα τα «realia» και τα δημιουργήματά της. Νομίζω ότι δεν μπορούμε να ευελπιστούμε σε πλήρη επιστημονική θεμελίωση της παιδικής λογοτεχνίας, όταν λείπει το κεφάλαιο της ιστορικής έρευνας.  Οι 4 Ιστορίες της Ελληνικής Παιδικής Λογοτεχνίας έχουν γραφεί πριν από 40 και πλέον χρόνια. Είναι επιβεβλημένη η διδασκαλία και η συγγραφή της Ιστορίας της παιδικής Λογοτεχνίας. Ασφαλώς δεν αγνοούμε τις δυσκολίες, αλλά οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε τις ανάγκες μας κατά προτεραιότητα.

Ήσασταν πρόεδρος του Κύκλου του παιδικού βιβλίου, προεδρεύσατε σε επιτροπές κρίσης και αξιολόγησης παιδικών και εφηβικών βιβλίων. Ποιο πιστεύετε είναι το όριο της καλής λογοτεχνίας και ποιο το αναγνωριστικό της … κακής λογοτεχνίας

Η καλή παιδική/νεανική λογοτεχνία έχει καθαρό βλέμμα, ούτε θολό ούτε οργισμένο ούτε μαλθακό. Προέχει στη σκέψη του συγγραφέα το παιδί και ο νέος, που σημαίνει γνωρίζει τις ανάγκες τους (ψυχικές, πνευματικές, κοινωνικές…) και τα προβλήματά τους…Γνωρίζει δηλαδή την ψυχολογία τους. Ασφαλώς γραμμένη σε καλή ζωντανή γλώσσα, με καθαρή δομή, με ενδιαφέρον θέμα και αφηγηματικότητα…Λιγότερο καλή λογοτεχνία ( δε λέω κακή) είναι το αποτέλεσμα της ευκολογραφίας και της έλλειψης σεβασμού προς τις ανυπεράσπιστες μικρές ηλικίες…Το παιδικό βιβλίο είναι δύσκολο είδος λογοτεχνίας,  χρειάζεται ο συγγραφέας να διαθέτει πέρα από το ταλέντο του, γνώση και ωριμότητα.

Έχετε μια πλούσια εκπαιδευτική δράση, η οποία ξέρω ότι συνεχίζεται με το ίδιο πάθος, κέφι και μεράκι. Πόσο βοήθησε σ’ αυτό η οικογένειά σας ή πόσο σας δυσκόλεψε στην πορεία σας;

Β.Α.: Φυσικά, οφείλω πολλά στη γυναίκα μου! Πέρα από την ενθάρρυνση και την  παρότρυνση σε ό,τι επιχειρούσα, μετρούσε πολύ μέσα μου η θετική κριτική και γενικά  οι παρατηρήσεις της. Όμως, δεδομένου ότι με χαρακτηρίζει μια ανίκητη εργασιομανία, πρέπει να προσθέσω την απέραντη ανοχή και υπομονή της, εχέγγυα της πολλαπλής υποβοήθησης στο έργο μου. Θυσίασε πολλά, γι’ αυτό και νιώθω βαθιά ευγνωμοσύνη.

Αν γράφατε σήμερα ένα παραμύθι, ποιο τίτλο θα είχε, σε τι θα αφορούσε και ποιο το επιμύθιό του;

Τίτλος: Ο Αρίστος που δεν  αριστεύει!

Θα αφορούσε ένα σχολείο που όλοι οι μαθητές έχουν αναλάβει να σβήσουν από τα βιβλία τους τον υπαινιγμό της αριστείας, ό,τι αναφέρεται σ’ αυτό το πνεύμα, με πρωτοστάτη το δήμαρχο της πόλης. Όλα τα σχολεία είναι ανάστατα και αποδύονται σε αγώνα ποιος θα σβήσει τα περισσότερα ονόματα της ιστορίας και της τέχνης, φράσεις, λέξεις, παροιμίες, ιστορίες, παραμύθια, τραγούδια κ.λπ., που αναφέρονται έστω και υπαινικτικά ή θυμίζουν το πνεύμα της αριστείας, το ομηρικό « Αιέν αριστεύειν και υπείροχον έμμεναι άλλων»…Όλα αυτά βέβαια τα διαλαμβάνει η Προκήρυξη Μεγάλου Μαθητικού  Διαγωνισμού προς τα σχολεία της περιοχής…Καταρτίζονται Επιτροπές και στο τέλος της χρονιάς υποβάλλονται οι εργασίες και ΒΡΑΒΕΥΕΤΑΙ η καλύτερη εργασία για την κατάργηση της ΑΡΙΣΤΕΙΑΣ…Και η πληρέστερη απονέμεται στον Αρίστο, μαθητή της Α΄ Γυμνασίου…

Επιμύθιο: Το στοιχείο της ΑΡΙΣΤΕΙΑΣ υπάρχει και στον ανάποδο κόσμο…

Αν σας καλούσα να απευθύνετε ένα μήνυμα στους ισχυρούς του κόσμου σήμερα, στους πολιτικούς της χώρας, στους ιθύνοντες της εποχής μας, τι θα περιείχε αυτό και με ποια μορφή θα το δίνατε;

Απλά για να το καταλαβαίνουν, με κείμενο μικρής φόρμας: Καθαρίστε τ΄ αφτιά σας κι αφουγκραστείτε τον πόνο του πεινασμένου και εξαθλιωμένου ανθρώπου όπου γης, τις κραυγές απελπισίας των μεταναστών, την εργασιακή και σεξουαλική βία των παιδιών. Ανοίξτε τα μάτια σας και δέστε την κοινή μοίρα όλων των ανθρώπων πέρα από διαφορισμούς και διακρίσεις. Μην παίζετε με τη φωτιά, ο πόλεμος δεν λύνει τα προβλήματα, τα πολλαπλασιάζει. Ξεκλειδώστε την καρδιά σας  και αφήστε την ανοιχτή μπροστά στον ήλιο να ζεσταθεί και να νιώσει τη θαλπωρή της αγάπης. Και να στοχάζεστε πως δεν είστε αιώνιοι, πως έχετε να κάνετε με ανθρώπους κι ότι η εξουσία σας δεν είναι παντοτινή. Αλλά θα πρόσθετα και τούτα: Λαέ μου, λαοί μου αγαπημένοι, φροντίστε να χρίζετε άρχοντες και ιθύνοντες όχι τους δημαγωγούς, όχι τον Κλέωνα αλλά τον Δίκαιο Αριστείδη. Και για να γίνει αυτό θα χρειαστεί να ανεβάσετε το επίπεδο της μόρφωσης. Ο θείος Πλάτων έλεγε  «έως αν η αυτή φύσις του ανθρώπου η, ουκ έστι παύλα κακών», πρέπει να αλλάξουμε, λοιπόν, τη φύση μας για να αλλάξει κι ο κόσμος.

Θα σας παρακαλούσα να μου δίνετε μία μονολεκτική απάντηση στις αντίστοιχες δικές μου μονολεκτικές «ερωτήσεις»… Ξεκινώ με τη λέξη:

βιβλίο... Η εξάρτησή μου
παιδί... Το γαλάζιο όνειρο
νέος... Ο κυνηγός
γραφή... Το κρησφύγετό μου
έρευνα... Η μέθη της γνώσης
ποίηση... Το Α και το Ω.
παραμύθι... Ο καθρέφτης της ζωής
Ελλάδα... Διαχρονικό φως
Κύπρος... Αφροστεφάνωτη ομορφιά
Πανεπιστήμιο...Άπαρτος πύργος
οικογένεια... Κυψέλη
εγγονή... Ατίθαση σκέψη
σχολείο... Το ζυμωτήριο των ψυχών
όνειρο... Ο γιος της πραγματικότητας
φίλοι... Κομμάτια εαυτού
δάσκαλος... Ο άγιος της φωτιάς
παράδοση... Φωτιά και στάχτη
τραγούδι... Το κλάμα της χαράς
χορός... Η χαρά της κίνησης
Τέλος... Κλειστά μάτια
αρχή... Ανοιχτά μάτια

Σας ευχαριστώ θερμά για αυτή τη συνέντευξη… Ήταν τιμή μου να μου απαντήσετε «Εκ βαθέων» σ’ αυτήν τη συνέντευξη. Σας εύχομαι να είστε πολλά χρόνια κοντά μας, στηρίζοντας, συμβουλεύοντας, κρίνοντας μας, γιατί εσείς το δικαιούστε και το αποδεχόμαστε με χαρά, γιατί το κάνετε πάντα με καλή πρόθεση, σεβασμό, αγάπη και ενδιαφέρον…

Ευχαριστώ πολύ και σας εύχομαι κάθε καλό!