Γράφει: Παναγιώτης Σιδηρόπουλος

Ολόκληρο το φωτορεπορτάζ σε Facebook άλμπουμ.
Το βιβλίο «Οικοδομώντας το Έθνος».
Ο συγγραφέας Χάρης Μυλωνάς.
Οι εκδόσεις Επίκεντρο.

Οι εκδόσεις Επίκεντρο και το βιβλιοπωλείο «Επί Λέξει», διοργάνωσαν συζήτηση με τον καθηγητή Χάρη Μυλωνά με αφορμή το βιβλίο του:

- «Οικοδομώντας το Έθνος», Ομοεθνείς, Πρόσφυγες, Μειονότητες

Τη συζήτηση συντόνισε ο καθηγητής κος Γιώργος Μαυρογορδάτος.

Όπως διαβάζουμε στο οπισθόφυλλο αλλά και απ' όσα ακούστηκαν κατά την εισήγηση και τη συζήτηση που ακολούθησε, το βιβλίο εισάγει τη διεθνή πολιτική στη μελέτη της διαδικασίας εθνοποίησης, οικοδομώντας μια γέφυρα ανάμεσα στις Διεθνείς Σχέσεις και τη Συγκριτική Πολιτική. Είναι το βιβλίο που αναλύει πώς οι διεθνείς παρεμβάσεις στις εθνοτικές διαμάχες τρίτων κρατών καθορίζουν ποιες ομάδες αφομοιώνονται, σε ποιες παραχωρούνται μειονοτικά δικαιώματα, αλλά και ποιες αποκλείονται από τα κράτη στα οποία κατοικούν.

Τι οδηγεί λοιπόν ένα κράτος στην επιλογή να αφομοιώσει μια εθνοτική ομάδα, να την αποκλείσει ή να την αναγνωρίσει επίσημα ως μειονότητα; Σε αυτή τη μελέτη ο Χάρης Μυλωνάς εξετάζει τις επιδράσεις των γεωπολιτικών συσχετισμών στο σχεδιασμό κρατικών πολιτικών εθνοποίησης απέναντι σε μη επικρατούσες εθνοτικές ομάδες, δηλαδή σε κάθε σύνολο ατόμων που οι κυβερνώσες ελίτ θεωρούν μη αφομοιωμένη ομάδα.

Ένα θέμα που φαινομενικά αφορά μία περιορισμένη ομάδα κοινωνικών επιστημόνων και ανθρώπων που παίρνουν αποφάσεις σε υψηλό επίπεδο. Όμως, αν ξύσουμε λίγο την επιφάνεια θα διαπιστώσουμε ότι πρόκειται για την επιστημονική αντανάκλαση όσων ζούμε τα τελευταία χρόνια και όσων έζησε η χώρα μας στη νεότερη ιστορία της με τις αλλεπάλληλες ενσωματώσεις πληθυσμών άλλων περιοχών. Θα εξοικειωθούμε με τα εργαλεία των κοινωνικών επιστημών στη μελέτη των διαδικασιών ενσωμάτωσης. Εδώ γίνεται η ουσιαστική συζήτηση για αυτά τα ζητήματα και όχι στα εντυπωσιακά Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης.

Ο καθηγητής κος Γιώργος Μαυρογορδάτος καλωσόρισε τους παρευρισκόμενους στην αίθουσα και τους ευχαρίστησε για την τιμή της παρουσίας τους, όπως και το βιβλιοπωλείο «Επί λέξει» και την κα Μαρία Παπαγεωργίου που φιλοξένησε τη συζήτηση. Ενδιαφέρουσα διαπίστωση είναι και το ότι ο κος Μαυρογορδάτος ήταν καθηγητής του συγγραφέα στο Πανεπιστήμιο και εκείνη τη μέρα είχε το ρόλο του συντονιστή της παρουσίασης του βιβλίου ενός φοιτητή του που πλέον και ο ίδιος είναι καθηγητής! Ένας επιτυχημένος κύκλος σχέσης δασκάλου-μαθητή.

Ο κος Μαυρογορδάτος προλογίζει το βιβλίο οπότε παρέπεμψε στο σχετικό κείμενο για ό,τι έχει να πει για αυτό. Σχολίασε τη σύμπτωση του σημείου στο οποίο γινόταν η παρουσίαση με άλλα δύο συμβολικά σημεία, «Αυτό το σημείο σχηματίζει ορθή γωνία με το διαμέρισμα όπου ζούσε ο Χάρης (σ.σ. συγγραφέας) ως φοιτητής, με το γραφείο που είχα εγώ τότε στην οδό Ομήρου, όταν ήμουν καθηγητής του».

Παίρνοντας το λόγο ο συγγραφέας του βιβλίου κος Χάρης Μυλωνάς, σχολίασε το ενδιαφέρον του δασκάλου του ακόμα και μέχρι την προηγούμενη ημέρα όπου του τηλεφώνησε για να «ελέγξει» την καλή προετοιμασία της ομιλίας του.

Ο κος Μυλωνάς συνέχισε με την κύρια ομιλία του την οποία είχε την καλοσύνη να μας παρασχέσει και την οποία παραθέτουμε αυτούσια λόγω του ενδιαφέροντός της ώστε να μπορέσει ο αναγνώστης να αξιοποιήσει πλήρως το κείμενο και όχι αποσπασματικά.

Μετά την ομιλία του καθηγητή, τέθηκαν ερωτήσεις από το κοινό στις οποίες απάντησε αναλυτικά ο κος Μυλωνάς και παρενέβη σε σημεία και ο καθηγητής του κος Μαυρογορδάτος.

Οι ερωτήσεις κινήθηκαν γύρω από τη διεθνή εμπειρία στις εθνοποιητικές πολιτικές με παραδείγματα αυτά των ΗΠΑ και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, το πως επηρεάζονται οι εθνοποιητικές πολιτικές από τα οικονομικά δεδομένα της κάθε εποχής και τους οικονομικούς στόχους των εκάστοτε κρατών, πως οι σχέσεις των προς εθνοποίηση ομάδων με τις ελίτ των χωρών επηρεάζουν την εθνοποιητική πολιτική, πότε αυτές οι πολιτικές λειτουργούν αποτελεσματικότερα, σε κλειστά έθνη κράτη ή σε ελεύθερες ενώσεις όπως η ευρωπαϊκή, πως εφαρμόζονται τα συμπεράσματα του καθηγητή στην ενσωμάτωση των μειονοτήτων στην Ελλάδα του σήμερα, πως χαρακτηρίζει ή βαθμολογεί ο καθηγητής τις σύγχρονες πολιτικές ενσωμάτωσης τους ελληνικού κράτους, και τέλος, αν μπορεί η Ευρώπη αλλά και άλλες δυτικού τύπου χώρες να ενσωματώσουν τους μουσουλμάνους.

Τις ερωτήσεις και τις αναλυτικές και ενδιαφέρουσες απαντήσεις του καθηγητή κου Μυλωνά μπορείτε να παρακολουθήσετε στο βίντεο που συνοδεύει το ρεπορτάζ.

Ομιλία του καθηγητή κου Χάρη Μυλωνά

Παρουσίαση του βιβλίου «Οικοδομώντας το Έθνος: Ομοεθνείς, Πρόσφυγες, Μειονότητες» (Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, 2016) στο βιβλιοπωλείο «Επί Λέξει».

Το Οικοδομώντας το Έθνος είναι ένα βιβλίο που μελετάει την εθνοποιητική διαδικασία. Την διαδικασία μέσω της οποίας οι κυβερνητικές ελίτ προσπαθούν να ταυτίσουν τα όρια του κράτους με τα όρια του έθνους.

Από τη στιγμή που ο εθνικισμός αναδείχθηκε σε οργανωτική αρχή των πολιτικών κοινωνιών, η καλλιέργεια «εθνικής συνείδησης» καταπολέμησε σε μεγάλο βαθμό την ανυπακοή (συμπεριλαμβανομένης και της απροθυμίας εκπλήρωσης στρατιωτικών υποχρεώσεων), διευκόλυνε τις δυνατότητες φορολόγησης των πολιτών, διαμόρφωσε νομοταγείς πολίτες και απέτρεψε αποσχιστικά κινήματα. Ωστόσο, η άνοδος του εθνικισμού οδήγησε πολλές φορές σε ενδοκρατικές και διακρατικές συγκρούσεις, στον θάνατο πολλών αθώων πολιτών, σε μετακινήσεις πληθυσμιακών ομάδων, ακόμη και σε γενοκτονίες.

Στα σύγχρονα εθνικά κράτη η νόμιμη άσκηση εξουσίας συνδέεται με τη λαϊκή κυριαρχία –με τις πλειοψηφίες. Η εθνοποιητική διαδικασία διαμορφώνει αυτές τις πλειοψηφίες.

Οι κυβερνητικές ελίτ των κρατών που διατηρούν μη επικρατούσες εθνοτικές ομάδες—δηλαδή μη αφομοιωμένες πληθυσμιακές ομάδες, επιδιώκουν να εναρμονίσουν τα κρατικά με τα εθνικά σύνορα μέσω της διάδοσης μιας κοινής εθνικής ταυτότητας στον πληθυσμό ολόκληρης της επικράτειάς τους. Αλλά με ποια λογική αποφασίζουν οι κυβερνητικές ελίτ ποιους να αφομοιώσουν, σε ποιους να παραχωρήσουν μειονοτικά δικαιώματα και ποιοι είναι αυτοί που πρέπει να αποκλειστούν από το κράτος τους;

Στο βιβλίο επικεντρώνω στις επενέργειες των εξωτερικών παρεμβάσεων στην εθνοποιητική διαδικασία και υποστηρίζω ότι οι πολιτικές εθνοποίησης είναι εν πολλοίς αντίδραση στις προσπάθειες εξωτερικών δυνάμεων να αποσταθεροποιήσουν ένα κράτος, να υπονομεύσουν τη νομιμότητά του ενθαρρύνοντας και καλλιεργώντας γλωσσικές, εθνικές ή θρησκευτικές ιδιαιτερότητες και τοπικές ταυτότητες διαφόρων ομάδων που κατοικούν στην επικράτειά του. Έτσι αναλύω τις επενέργειες των εξωτερικών παρεμβάσεων τόσο στην ανάδειξη των εθνοτικών διαφορών όσο και στον σχεδιασμό των κρατικών πολιτικών εθνοποίησης.

Αν και η έρευνά μου υποστηρίζω ότι είναι αμερόληπτη, δεν ισχύει το ίδιο με την επιλογή του θέματος. Αυτή είναι αποτέλεσμα της καταγωγής μου αλλά και της πόλης που γεννήθηκα και μεγάλωσα, της Θεσσαλονίκης.

Ο παππούς μου από την πλευρά του πατέρα μου έφτασε στην Ελλάδα στις αρχές της δεκαετίας του 1920 από την περιοχή της Μαύρης Θάλασσας. Το επώνυμό του πριν βρεθεί στο ελληνικό κράτος ήταν Değirmenci, που σημαίνει «Μυλωνάς» στην τουρκική γλώσσα. Μιλούσε άπταιστα την τουρκική όπως και την ελληνοποντιακή διάλεκτο, ενώ η Ορθόδοξη χριστιανική ταυτότητά του, οδήγησε εν τέλει στον διωγμό του από την Τουρκία.

Η σύζυγός του ήταν επίσης πρόσφυγας και καταγόταν από το Novorossiysk της Ρωσίας. Κόρη μιας Ρωσίδας και ενός Έλληνα εμπόρου, μιλούσε μόνο τη ρωσική όταν, μετά την επανάσταση των Μπολσεβίκων το 1917, έφτασε για πρώτη φορά στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης.

Ο παππούς μου από την πλευρά της μητέρας μου ήταν από την Κρήτη. Κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκόσμιου Πολέμου πολέμησε εναντίον των Ιταλών στο αλβανικό μέτωπο. Μετά την ανακωχή τον Απρίλιο του ‘41 δεν ήταν εύκολο να επιστρέψει στην Κρήτη και αποφάσισε να μείνει στα βόρεια της χώρας. Εγκαταστάθηκε σε μια αγροτική περιοχή και παντρεύτηκε μια πρόσφυγα από τον Πόντο.

Οι οικογένειες αυτές, οι οποίες είχαν και οι δύο υποστεί πολιτικές εθνοποίησης, εγκαταστάθηκαν σε γειτονικούς οικισμούς της κεντρικής Μακεδονίας. Οι γονείς μου εκτέθηκαν στις αφομοιωτικές πολιτικές εθνικής εμβέλειας του ελληνικού κράτους τη δεκαετία του 50 και του 60. Τα παιδιά τους –η αδελφή μου δηλαδή και εγώ– γεννηθήκαμε στη Θεσσαλονίκη τη δεκαετία του 70 και είμαστε Έλληνες που δεν μιλάμε τις γλώσσες που μιλούσαν οι παππούδες ή οι γιαγιάδες μας ούτε ταυτιζόμαστε με επιμέρους εθνοτικές ταυτότητες.

Η ιστορία της οικογένειάς μου δεν είναι βέβαια μοναδική, αλλά με οδήγησε στο ερευνητικό ερώτημα που βρίσκεται στο επίκεντρο του Οικοδομώντας το Έθνος: Τι οδηγεί, λοιπόν, ένα εθνικό κράτος στην επιλογή να αφομοιώσει μια ομάδα, να την αποκλείσει ή να την αναγνωρίσει επίσημα ως μειονότητα; Στις σελίδες αυτού του βιβλίου αναλύω τις επιδράσεις των γεωπολιτικών συσχετισμών στο σχεδιασμό κρατικών πολιτικών εθνοποίησης απέναντι σε μη επικρατούσες ομάδες.

Αλλά διερευνώ και την εξηγητική δύναμη άλλων παραγόντων όπως η πολιτισμική απόσταση μεταξύ των ομάδων, η εθνοτική αντιπάθεια ως αποτέλεσμα καταπίεσης στο παρελθόν,, η πολιτική δράση του εθνικού κέντρου- αν υπάρχει - μιας μη επικρατούσας ομάδας, αλλά και οι πιέσεις που δημιουργεί ο εκδημοκρατισμός σε ορισμένες κοινωνίες. Για να αναφερθώ μόνο στις πιο διαδεδομένες θεωρίες.

Μέσω της εμπειρικής μελέτης, κυρίως των Βαλκανίων αμέσως μετά το Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, δείχνω ότι ο τρόπος με τον οποίο ένα κράτος αντιμετωπίζει μια μη επικρατούσα ομάδα εντός των συνόρων του καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από την εξωτερική πολιτική του, αν είναι αναθεωρητική ή προσηλωμένη στο διεθνές status quo, αλλά και από το αν υπάρχει εξωτερικός χειραγωγός της ομάδας και αν αυτός είναι σύμμαχος ή ανταγωνιστής του κράτους κατοικίας της ομάδας.

Έτσι, παρουσιάζω τέσσερις συνδυασμούς μεταβλητών που οδηγούν σε διαφορετικές πολιτικές επιλογές. Πρώτον, η αφομοίωση είναι πιο πιθανή πολιτική επιλογή εάν μια μη επικρατούσα εθνοτική ομάδα δεν διαθέτει εξωτερική υποστήριξη. Δεύτερον, οι κυβερνητικές ελίτ ενός κράτους είναι πιθανό να παραχωρήσουν μειονοτικά δικαιώματα σε μια μη επικρατούσα εθνοτική ομάδα, εάν αυτή υποστηρίζεται από σύμμαχο. Τρίτον, κυβερνητικές ελίτ που κινητοποιούνται από αναθεωρητικούς στόχους εξωτερικής πολιτικής είναι πιθανό να ακολουθήσουν πολιτική αποκλεισμού απέναντι σε μια μη επικρατούσα εθνοτική ομάδα που υποστηρίζεται από εχθρική δύναμη. Τέλος, οι κυβερνητικές ελίτ που θέλουν να διατηρήσουν το status quo είναι πιθανό να επιδιώξουν την στοχευμένη αφομοίωση μιας μη επικρατούσας εθνοτικής ομάδας που υποστηρίζεται από εχθρό.

Το Οικοδομώντας το Έθνος εισάγει τη διεθνή πολιτική στη μελέτη της διαδικασίας εθνοποίησης, οικοδομώντας μια γέφυρα ανάμεσα στις Διεθνείς Σχέσεις και τη Συγκριτική Πολιτική. Αναλύει δηλαδή πώς οι διεθνείς παρεμβάσεις στις εθνοτικές διαμάχες τρίτων κρατών καθορίζουν ποιες ομάδες αφομοιώνονται, σε ποιες παραχωρούνται μειονοτικά δικαιώματα, αλλά και ποιες αποκλείονται από τα κράτη στα οποία κατοικούν.

Το βιβλίο αυτό προτείνει και τρεις καίριες επανα-εννοιολογήσεις: πρώτον, από τη «μειονότητα» στη «μη επικρατούσα εθνοτική ομάδα»˙ δεύτερον, από το «εθνικό κέντρο/πατρίδα» στην «εξωτερική δύναμη»˙ και, τρίτον, από τις εννοιολογήσεις των πολιτικών εθνοποίησης στη βάση διχοτομικών σχημάτων όπως «ένταξη/αποκλεισμός» ή «βίαιες/μη βίαιες» πολιτικές στο τρίπτυχο «αφομοίωση, παραχώρηση μειονοτικών δικαιωμάτων και αποκλεισμός».

Η επανεξέταση της διαδικασίας εθνοποίησης είναι απαραίτητη σήμερα όσο ποτέ άλλοτε: οι συνεχιζόμενες μεταναστευτικές και προσφυγικές ροές, οι αυξανόμενες προστατευτικές τάσεις των παγκόσμιων αγορών, και η εμφανής ανεπάρκεια διεθνών θεσμών στη διαχείριση εμφύλιων συγκρούσεων μπορούν ενδεχομένως να υπονομεύσουν τη συναίνεση σε ό,τι αφορά την προστασία των μειονοτικών δικαιωμάτων που επικράτησε για καιρό στον ανεπτυγμένο κόσμο –τουλάχιστον σε ακαδημαϊκούς κύκλους– και να οδηγήσουν όλο και περισσότερες κυβερνήσεις αναπτυσσόμενων χωρών στο να υιοθετήσουν πολιτικές αποκλεισμού απέναντι σε συγκεκριμένες μη επικρατούσες εθνοτικές ομάδες. Αν θέλουμε να αποφευχθεί κάτι τέτοιο, είναι απαραίτητο να επανεξετάσουμε τη δομή των κινήτρων των κυρίαρχων πολιτικών ελίτ που έχουν στόχο την επίτευξη εθνικής ομοιογένειας και κυβερνούν πολυεθνικά κράτη.

Η συναίνεση γύρω από την πολυπολιτισμικότητα και την παροχή μειονοτικών δικαιωμάτων ίσως δεν μας επιτρέπει να δούμε τις αναπάντεχες συνέπειες και τους κινδύνους που προκύπτουν από προσπάθειες προώθησης συγκεκριμένων κανονιστικών προτύπων μέσω της υποστήριξης μη επικρατουσών εθνοτικών ομάδων που κυβερνώνται από ελίτ οι οποίες δεν συμμερίζονται τα δυτικά αυτά πρότυπα προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Χιλιάδες εθνοτικές ομάδες ζουν σήμερα σε πάνω από 195 χώρες, και οι περισσότερες συγκεντρώνονται σε πρώην αυτοκρατορίες και πρώην αποικίες. Συνεπώς, η κατανόηση της λογικής των πολιτικών εθνοποίησης είναι ζωτικής σημασίας για την υπέρβαση των προκλήσεων που θέτει η εθνοτική ετερότητα για το διεθνές σύστημα. Μια τέτοια κατανόηση μπορεί να βοηθήσει αυτούς που λαμβάνουν τις αποφάσεις στο πλαίσιο της διεθνούς κοινότητας να επινοήσουν κίνητρα για να αποτρέψουν εθνοκαθάρσεις, για να ενθαρρύνουν την παραχώρηση μειονοτικών δικαιωμάτων ή ακόμη και για να ενισχύσουν την εθνική ολοκλήρωση.

Συγκεκριμένα, από την ανάλυσή μου προκύπτουν τρεις προεκτάσεις εφαρμοσμένης πολιτικής. Για να αποφευχθούν οι πολιτικές αποκλεισμού πρέπει 1) να υποστηρίξουμε την αρχή της κρατικής κυριαρχίας και 2) να παροτρύνουμε τις κυβερνήσεις που αποτολμούν να βοηθήσουν μη επικρατούσες εθνοτικές ομάδες σε εχθρικά κράτη να επιδεικνύουν ιδιαίτερη σύνεση. Τέλος, αν στόχος μας είναι να αυξήσουμε την πιθανότητα παραχώρησης μειονοτικών δικαιωμάτων, πρέπει 3) να ενισχύσουμε τις διακρατικές συμμαχίες μέσω πρωτοβουλιών περιφερειακής ολοκλήρωσης και διεθνών θεσμών, όπως η ΕΕ ή η Ένωση Νοτιοανατολικών Ασιατικών Εθνών.

Ένα είναι βέβαιο, χωρίς ισχυρούς και λειτουργικούς διεθνείς θεσμούς, η άνοδος των ανταγωνιστριών ηγεμονικών δυνάμεων που απειλούν την αδιαμφισβήτητη ηγεμονία των ΗΠΑ στη δεκαετία του 1990 οδηγεί σε πολιτικές εθνοποίησης αντίστοιχες με αυτές της μεσοπολεμικής περιόδου που περιγράφω στα εμπειρικά κεφάλαια του βιβλίου. Ας ελπίσουμε το διεθνές σύστημα σήμερα να μην έχει το τέλος του συστήματος του μεσοπολέμου.

Χάρης Μυλωνάς
13 Απριλίου 2016