Γράφει: Δημήτρης Μπουζάρας

Η Ελευθερία (Λεύκη) γεννήθηκε στο Ρέθυμνο το 1984. Αποφοίτησε από το τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκρίτειου πανεπιστημίου Θράκης το 2005 με βαθμό άριστα και υποτροφία.

Ζει και εργάζεται στην Κομοτηνή διδάσκοντας μουσική ενώ παράλληλα ασχολείται με τη μελέτη της ιστορίας και τη συγγραφή. Έχει γράψει τρία ιστορικά μυθιστορήματα (Χαμσίν, ο άνεμος της ανατολής, 2014, Λέων και Ημισέληνος, 2015 και Οι Σταυροί της Ρόδου, 2018, εκδόσεις Historical Quest), το παιδικό βιβλίο Φρουτοφίλοι (εκδόσεις Historical Quest, 2018) και το πρώτο τεύχος από τη σειρά ελληνικής μυθολογίας για παιδιά (Οι Θεοί του Ολύμπου και η γέννησή τους, εκδόσεις Γράφημα, 2018). Το βιβλίο της Χαμσίν ο άνεμος της ανατολής έχει μεταφραστεί και στην αγγλική γλώσσα (Hamsin, wind of the east, Quest Publications, 2018).

Θυμάστε τι ήταν το πρώτο που γράψατε και τι ανάγκες κάλυψε; Πώς γεννιέται ένας συγγραφέας;

Καλή ερώτηση! Μακάρι να ’ξερα κι εγώ! Υποθέτω πως κάποιοι, οι περισσότεροι ίσως, γράφουν από πολύ μικρή ηλικία, ενώ κάποιοι άλλοι, στους οποίους ανήκω, στράφηκαν σε αυτό λόγω της αγάπης τους για το διάβασμα! Όταν αγαπάς τα βιβλία και είσαι τακτικός αναγνώστης, νομίζω ότι σου βγαίνει αυθόρμητα κάποια στιγμή να κάνεις κι εσύ τη δική σου προσπάθεια της συγγραφής ενός πονήματος. Στη δική μου περίπτωση η αφετηρία ήταν διπλή: η αγάπη για τη λογοτεχνία, αλλά και για την ιστορία, δεν θα μπορούσε παρά να οδηγήσει την πρώτη μου απόπειρα στον χώρο της συγγραφής στο πεδίο του ιστορικού μυθιστορήματος. Από εκεί κι έπειτα οι προσπάθειες να ασχοληθώ με διήγημα, ιστορικό δοκίμιο και παιδική λογοτεχνία προέκυψαν από μόνες τους. Η αλήθεια είναι πάντως ότι από τις τελευταίες τάξεις του δημοτικού είχα την επιθυμία, μεταξύ άλλων, να γίνω και συγγραφέας. Ως τα είκοσι έξι μου όμως χρόνια το μόνο που έγραφα ήταν καλές εκθέσεις, περιλήψεις, άρθρα για σχολικές εφημερίδες κ.τ.λ.

Πως ξεκινάτε συνήθως τα βιβλία σας, βασισμένη σε κάποια ιδέα ή στους χαρακτήρες; Πιστεύετε ότι διδάσκεται η συγγραφή μέσω της δημιουργικής γραφής;

Συνήθως η ίδια η ιστορία μου δίνει την ιδέα της συγγραφής ενός βιβλίου. Η μούσα Κλειώ λοιπόν μου δίνει το πλαίσιο και, ως έναν βαθμό, κάποια στοιχεία της πλοκής του μύθου. Αφού καταλήξω στην ιδέα, πλάθω χαρακτήρες οι οποίοι οφείλουν να ταιριάζουν με το ιστορικό πλαίσιο, είτε είναι πραγματικοί, είτε φανταστικοί. Δημιουργική γραφή διδάσκω σε παιδιά γυμνασίου. Θεωρώ λοιπόν ότι, ως έναν βαθμό τουλάχιστον, η δημιουργική γραφή είναι κάτι που διδάσκεται. Το βασικό στη δημιουργική γραφή, νομίζω, είναι η ανάπτυξη της φαντασίας. Ακολούθως χρειάζεται κανείς να μάθει να βάζει σε τάξη τις ιδέες του και να αναπτύξει λεξιλόγιο και σωστή δομή στον λόγο. Όλα αυτά μαθαίνονται με την εξάσκηση και βελτιώνονται, αν και όχι τον ίδιο βαθμό σε όλους. Υπάρχουν βέβαια και ταλαντούχοι συγγραφείς που τα πετυχαίνουν αυτά χωρίς την τόση πολλή δουλειά που μπορεί να χρειαστεί για να καταφέρει να γράψει κάποιος λιγότερο προικισμένος από τη φύση. Αυτό που χρειάζεται οπωσδήποτε, πάντως, για να γράφει κάποιος καλά, είναι να διαβάζει!

Η ενασχόληση σας με τη διδασκαλία σάς έχει επηρεάσει ως συγγραφέα;

Σίγουρα! Το ίδιο και η ενασχόλησή μου με τη μουσική! Νομίζω πως όποια άλλη ιδιότητα και να έχει ένας συγγραφέας είναι αδύνατον να μην τον επηρεάσει στο συγγραφικό του έργο έστω και λίγο. Πολλές φορές περνούν στο έργο μας πτυχές της προσωπικότητάς μας, ιδέες και απόψεις που κουβαλάμε, ακόμη και προτιμήσεις για συγκεκριμένους χαρακτήρες, είτε συνειδητά, είτε ασυνείδητα.

Στο πρώτο σας βιβλίο «Χαμσίν ο άνεμος της Ανατολής» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Historical Quest, και το οποίο είναι ουσιαστικά το πρώτο βιβλίο της τριλογίας σας, αφηγείστε τη ζωή των ιπποτών Ναϊτών στη περίοδο των σταυροφοριών. Γιατί επιλέξατε τη συγκεκριμένη περίοδο της ιστορίας για την τριλογία σας;

Δεν την επέλεξα εγώ! Αντιθέτως αυτή η ιστορική περίοδος ήταν εκείνη που με επέλεξε και έγινε η αφορμή για να ασχοληθώ με τη συγγραφή! Ίσως η ερώτηση που έπρεπε να τεθεί να ήταν γιατί επέλεξα να διαβάσω για τη συγκεκριμένη περίοδο. Ο Μεσαίωνας, και ιδίως ο Μεσαίωνας στη Δυτική Ευρώπη, είναι μια ιστορική περίοδος που με γοήτευε ιδιαίτερα από πριν ακόμη σπουδάσω ιστορία. Η καταστροφή του αρχαίου κόσμου, ο τρόπος ζωής των μεσαιωνικών χωρικών της Ευρώπης, οι δεισιδαιμονίες, η πίστη στη μαγεία, τα φοβερά δάση και η αφιλόξενη φύση που κυριαρχούν σε όλα τα μεσαιωνικά παραμύθια δεν μπορούσαν παρά να μου κινήσουν το ενδιαφέρον. Πρόκειται, νομίζω, για έναν κόσμο που είναι, ως επί το πλείστον, άγνωστος στους σημερινούς Έλληνες, οι οποίοι βλέπουν στη χώρα μας ελάχιστα μνημεία των δικών μας μεσαιωνικών χρόνων και είναι περιτριγυρισμένοι, αντίθετα, από πλήθος αρχαιοτήτων, αλλά και νεοκλασικών κτιρίων της νεότερης εποχής. Οι σταυροφορίες και τα ιπποτικά τάγματα δεν αποτελούν λοιπόν παρά ένα πολύ σημαντικό κομμάτι αυτού του «άγνωστου» σε εμάς κόσμου που από παιδί με γοήτευε ιδιαίτερα.

Την εποχή εκείνη οι σταυροφορίες γίνονταν στο Όνομα του Θεού, σφαγές, δολοφονίες, δολοπλοκίες, πόνος περίσσιος και άδικος πόλεμος. Η αιτία όμως ήταν διαφορετική κατά τους ιστορικούς ήταν η απόκτηση πρώτα από όλα ισχύος οικονομικής -στρατιωτικής-πολιτικής το ίδιο γίνεται και στις μέρες μας. Τότε ήταν Μεσαίωνας ,σήμερα μετά από εκατοντάδες χρόνια πολιτισμού σε μια ορθολογική κοινωνία θεωρείτε πως «ο Θεός των σταυροφοριών» κυβερνά ακόμη;

Μάλλον ο Θεός των πολέμων, του χρήματος και της εξουσίας κυβερνά ακόμη θα έλεγα… Οι αιτίες των πολέμων ήταν, είναι και θα είναι ίδιες σε κάθε ιστορική περίοδο όσο υπάρχουν άνθρωποι, από τη νεολιθική εποχή ακόμη. Η μισαλλοδοξία και το μίσος για τη διαφορετικότητα των άλλων δεν είναι παρά η αφορμή στην οποία πατούν όσοι κάνουν κουμάντο σε αυτόν τον κόσμο, έτσι ώστε να φανατίσουν τα πλήθη και να πετύχουν τους σκοπούς τους. Εννοείται, επομένως, ότι το κίνητρο για τις σταυροφορίες δεν ήταν θρησκευτικό(ήταν όμως η αφορμή), όπως δεν ήταν φυσικά και το αίτιο του σχίσματος μεταξύ Καθολικής και Ορθόδοξης Εκκλησίας! Για τη σωστή μελέτη της ιστορίας πρέπει πάντα να διακρίνουμε τα αίτια από τις αφορμές και να μελετάμε, φυσικά, εξίσου και τα δύο.

Αρκετοί από τους ήρωες σας ήταν υπαρκτά πρόσωπα. Γιατί έγινε αυτή η επιλογή;

Ιστορικό μυθιστόρημα χωρίς, μερικά έστω, αληθινά πρόσωπα δεν νοείται, για μένα τουλάχιστον. Συνήθως βολεύει βέβαια τα υπαρκτά ιστορικά πρόσωπα να είναι δευτερεύοντα και συμπληρωματικά στην υπόθεση, κάτι που επιτρέπει στον συγγραφέα να κινήσει πιο άνετα τον μύθο, αλλά οπωσδήποτε πρέπει να είναι παρόντα για ένα πραγματικά… ιστορικό, εκτός από λογοτεχνικό αποτέλεσμα!

Ένα ιστορικό μυθιστόρημα είναι φτιαγμένο με «παλιά υλικά» ανιχνεύει όμως το σήμερα; Τι κερδίζουμε από αυτή την αναμόχλευση; Τι κερδίσατε εσείς μέσα από τη μελέτη της ιστορίας, τι σας συναρπάζει και τι είναι το πολυτιμότερο που αποκομίσατε από αυτή τη μελέτη;

Η απάντηση που έχει δώσει ο Γιόχαν Βόλφγκανγκ Γκαίτε πιστεύω αρκεί: «Όποιος την ιστορία του την ίδια δεν ξέρει, το πώς και το γιατί εδώ και τρεις χιλιάδες χρόνια, στης αμάθειας το σκοτάδι μένει και ζει μονάχα απ’ τη μια στην άλλη μέρα».

Μας προβληματίζει; Προτείνει ίσως τρόπους απαγκίστρωσης από τα λάθη του παρελθόντος; Ακούμε συχνά πως η «Ιστορία επαναλαμβάνεται», ισχύει κατά τη γνώμη σας; 

Κατά βάση η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται αφού τα γεγονότα, τα πρόσωπα και οι συνθήκες μιας ιστορικής περιόδου δεν μπορούν ποτέ να είναι όμοια με εκείνα μιας άλλης . Κατά συνέπεια η ιστορία φαίνεται ίσως κυκλική, εφόσον πολλά γεγονότα, αίτια και αφορμές μοιάζουν πολλές φορές με κάποια του παρελθόντος, όμως αυτό δεν είναι παρά μία ψευδαίσθηση. Η ιστορία είναι, λοιπόν, ευθύγραμμη, αλλά οπωσδήποτε η γνώση του παρελθόντος μπορεί να μας διδάξει πολλά σχετικά με το τι συνέπειες θα μπορούσαν να έχουν οι επιλογές μας και οι πράξεις μας. Οι Έλληνες, πάντως, θεωρώ ότι είναι ένας λαός ο οποίος, δυστυχώς, ελάχιστα έχει διδαχτεί από την ιστορία.

θεωρείτε ότι έχουμε κοινά με τους ανθρώπους της εποχής που περιγράφετε; Θα αντιδρούσαμε παρόμοια σε παρόμοιες καταστάσεις; Έχουμε τις ίδιες αντοχές;

Κοινά όσον αφορά τα συναισθήματα, τις επιλογές και τις αντιδράσεις των ανθρώπων σε παρόμοιες συνθήκες, όπως για παράδειγμα ο πόλεμος ή ο έρωτας, εννοείται πως υπάρχουν σε όλες τις ιστορικές περιόδους. Από κει και πέρα επειδή οι αντιλήψεις των ανθρώπων σε κάθε εποχή είναι διαφορετικές, διαφέρουν φυσικά και οι αντιδράσεις. Οι χριστιανοί και οι μουσουλμάνοι αλλιώς θα αντιμετώπιζαν έναν αλλόθρησκο τότε και αλλιώς σήμερα! Οι αντοχές μας πάντως, σίγουρα δεν είναι οι ίδιες με αυτές των μεσαιωνικών ή και των ανθρώπων της αρχαιότητας! Εκείνοι οι άνθρωποι ήταν απίστευτα περισσότερο γυμνασμένοι, ανθεκτικοί και λιτοδίαιτοι σε σχέση με εμάς σήμερα, αφού ο σημερινός τρόπος ζωής, τουλάχιστον στον «βιομηχανοποιημένο» κόσμο διαφέρει κατά κόρον από εκείνον του μεσαίωνα.

Στη λογοτεχνία μια ιστορική αναφορά δεμένη με το περιτύλιγμα του μύθου γίνεται εξαιρετικά εντυπωσιακή, πράγμα που την καθιστά πιο «εύπεπτη»για τον μικρό αναγνώστη από τη «βαρετή» και «περίπλοκη» ιστορία ενός σχολικού βιβλίου.Μήπως θα έπρεπε κατά την γνώμησας να αναθεωρεί η άποψη για το σχολικό βιβλίο και να φύγει από τη εικόνα μιας στείρας παρουσίασης «άοσμη και άγευστης». Με ποιους άλλους τρόπους ενδεχομένως θα μπορούσαμε να προσελκύσουμε τους μικρούς μαθητές πιο εύκολα κοντά στην εκμάθηση της Ιστορίας; Μια πιο ενδιαφέρουσα παρουσίαση και επίσκεψη σε ένα αρχαιολογικό χώρο με δια δραστικές δραστηριότητες θα ήταν μια επιλογή;

Οπωσδήποτε. Ειδικά σήμερα, με τη βοήθεια του διαδικτύου, είναι πολύ πιο εύκολο να προσφέρουμε εναλλακτικές εκπαιδευτικές επιλογές, όχι μόνο στην ιστορία, αλλά σε όλα τα μαθήματα. Θεωρώ ότι γίνονται προσπάθειες προς αυτή την κατεύθυνση, υπάρχει βέβαια πολύς ακόμη δρόμος να διανυθεί. Το ιστορικό μυθιστόρημα πάντως δεν έχει δυστυχώς ακόμη ενταχθεί, όπως σίγουρα θα έπρεπε, κανονικά στο σχολικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα που αφορά την ιστορία. Θεωρώ ότι η μελέτη μιας ιστορικής περιόδου στο σχολείο θα έπρεπε πρώτα απ’ όλα να αρχίζει με την ανάγνωση ενός ιστορικού μυθιστορήματος, ανάλογου με την ηλικία των παιδιών φυσικά, και κατόπιν να μελετάται από ιστορικής απόψεως, μέσω συζήτησης, εικόνων, σχεδιαγραμμάτων κ.τ.λ., η εν λόγω περίοδος.

Πώς διασφαλίζεται ότι ο αναγνώστης θα λάβει την αντικειμενική ιστορική αλήθεια; Ποιος είναι ο στόχος του ιστορικού μυθιστορήματος; Τι προσφέρει στον αναγνώστη και κατά πόσο το καταφέρνει αυτό; Είχε το κοινό που θα έπρεπε;

Δυστυχώς η απόλυτη αντικειμενική ιστορική αλήθεια, είναι κάτι που ούτε ο ίδιος ο συγγραφέας, ακόμη κι αν είναι ιστορικός, ακόμη κι αν έχει τις καλύτερες προθέσεις να είναι αντικειμενικός, δεν μπορεί να διασφαλίσει 100%. Πάντα υπάρχει περιθώριο λάθους, αφού κάποια πηγή μπορεί εκ των υστέρων να αποδειχθεί εσφαλμένη ή χαλκευμένη. Ισχύει, επομένως, ο κανόνας, τόσο για τον ιστορικό, όσο και για τον συγγραφέα: «Κάνουμε ό,τι καλύτερο μπορούμε, μελετάμε όσο το δυνατόν περισσότερες πηγές για το ίδιο γεγονός έτσι ώστε να διασφαλίσουμε τη μεγαλύτερη δυνατή αντικειμενικότητα και αποφεύγουμε τις υποκειμενικές κρίσεις». Βέβαια, στα ιστορικά μυθιστορήματα οι υποκειμενικές κρίσεις των προσώπων είναι αναπόφευκτες, προκειμένου να μεταφερθεί το κλίμα της εποχής.

Για παράδειγμα, ως ιστορικός δεν θα αποκαλούσα ποτέ έναν μουσουλμάνο «άπιστο», ως ιστορικός- λογοτεχνικός συγγραφέας όμως οφείλω να βάλω τη συγκεκριμένη φράση στο στόμα των χριστιανών ηρώων μου προκειμένου να απεικονίσω όσο καλύτερα μπορώ το κλίμα μισαλλοδοξίας κατά των αλλοθρήσκων την περίοδο των σταυροφοριών, αλλά και τη νεότερη ιστορική εποχή. Φυσικά το ίδιο θα ισχύει και από την πλευρά των μουσουλμάνων. Το ιστορικό μυθιστόρημα, λοιπόν, προσφέρει ψυχαγωγία και γνώση στον αναγνώστη.

Το κοινό του βρίσκεται μεν σε ανοδική πορεία σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια, πάντοτε όμως πιστεύω πως θα έχει πολύ λιγότερους αναγνώστες, αν και δεν θα έπρεπε, από τα απλά μυθιστορήματα, καθώς απαιτεί μία παραπάνω προσπάθεια και συγκέντρωση στην ανάγνωσή του σε σχέση με τα απλά μυθιστορήματα. Αν όμως, όλοι οι άνθρωποι διάβαζαν έστω και τρία ιστορικά μυθιστορήματα τον χρόνο θα είχαν μία πολύ καλύτερη αντίληψη της ιστορίας, αλλά, κατ’ επέκταση, και της σημερινής πολιτικής κατάστασης του πλανήτη.

Συμφωνείτε με την άποψη πως στο πλαίσιο της «διδακτικής ιστορίας» των σχολείων επιλέγονται προς εξιστόρηση γεγονότα που διευκολύνουν την καλλιέργειας εθνικής συλλογικής μνήμης και συνείδησης. Εφόσον υφίσταται θα έπρεπε κατά τη γνώμη σας να συνεχίζει να υπάρχει, να συνεχίζει να δημιουργεί έχθρες μεταξύ των λαών και ένα στρατό μελλοντικών πολεμιστών;

Οι απόψεις μου εδώ φοβάμαι πως ξεφεύγουν αρκετά από τον μέσο όρο... Πρώτ’ απ’ όλα η εθνική συνείδηση είναι κάτι φτιαχτό, κάτι κατασκευασμένο που «εφευρέθηκε» την εποχή των εθνικισμών τον 19ο αιώνα για να εξυπηρετήσει συγκεκριμένους σκοπούς των εθνών- κρατών. Γι’ αυτό και μέχρι σήμερα ο ορισμός της εθνικής συνείδησης και του πως αυτή διαμορφώνεται ποικίλει από μελετητή σε μελετητή. Εθνική συνείδηση φυσικά είχαν οι λαοί που τους ένωναν η ιστορία, η θρησκεία, η γλώσσα κ.α. από αρχαιοτάτων χρόνων. Μόνο από τον 19ο αιώνα όμως και εξής χρησιμοποιήθηκε ο εθνικισμός αυτός από τα κράτη με σκοπό την κατασκευή συγκεκριμένων εθνών-κρατών για διάφορες σκοπιμότητες. Και αυτό, ο εθνικισμός δηλαδή, από όση ιστορία έχω μελετήσει ως τώρα, και όχι μόνο των Ελλήνων, αλλά και διαφόρων άλλων λαών, είχε ως συνέπεια μόνο συμφορές -θλίψη, οδύνη και θάνατο- για τους απλούς ανθρώπους. Εκατοντάδες τα παραδείγματα της ιστορίας…

Δεν συμφωνώ επομένως καθόλου με τη διδασκαλία εθνικών μύθων στα παιδιά μας, αλλά ούτε απαραιτήτως και με την καλλιέργεια εθνικής συνείδησης σε μία, πλέον, παγκοσμιοποιημένη και πολυπολιτισμική κοινωνία. Ως άνθρωπος, αλλά και ως μητέρα, θέλω μεν το παιδί μου να γνωρίζει την ιστορία όλου του κόσμου και ίσως λίγο περισσότερο των Ελλήνων αφού σε αυτόν τον γεωγραφικό χώρο διαμένουμε και από τους Έλληνες υπάρχει πολιτισμική, κυρίως, συνέχεια, βασική όμως επιδίωξή μου δεν είναι η καλλιέργεια εθνικής, αλλά, πάνω απ’ όλα, ανθρώπινης και οικολογικής συνείδησης, κάτι που θεωρώ απείρως πιο σημαντικό.

Δεν θεωρώ ότι η πολυπολιτισμικότητα και η ανοχή στο διαφορετικό, όπως και η συμβίωση με ανθρώπους άλλης θρησκείας, φυλής κ.τ.λ. αποτελεί απειλή για τον υπόστασή μας ως Έλληνες, ούτε και ότι εμείς και η θρησκεία μας είμαστε απαραιτήτως «καλύτεροι» από άλλους λαούς. Προσωπικά έχω μάθει πάρα πολλά από ανθρώπους άλλης εθνικότητας και θρησκείας και δεν με τρομάζει καθόλου η επαφή με τέτοιους ανθρώπους. Ίσως, λοιπόν, να έχει έρθει πλέον η ώρα να συμβιώνουμε όχι σε εθνικά κράτη απαραίτητα, αλλά σε κοινότητες ευρύτερες από τις εθνικές. Αυτό δείχνουν τουλάχιστον τα πράγματα στον χώρο του εμπορίου, της οικονομίας και της τεχνολογίας στην εποχή που διανύουμε… Αυτή τη στιγμή ο πλανήτης μας και οι ζωές των παιδιών μας αντιμετωπίζουν μεγάλο κίνδυνο όσο κι αν δεν μας αρέσει να το παραδεχόμαστε ευθέως, δεν θα έπρεπε επομένως να κάνουμε όλοι μαζί κάτι γι’ αυτό αντί να ασχολούμαστε μα το ποια θρησκεία ή φυλή είναι καλύτερη από τις άλλες και ποια θα κυριαρχήσει;

Είστε παράλληλα και μουσικός πως έχει επιδράσει ο μουσικός στο συγγραφέα;

Όπως είπα και προηγουμένως, πάντα οι ιδιότητές μας επιδρούν στο συγγραφικό μας έργο! Ειδικώς, η ιδιότητα του μουσικού έχει επιδράσει ως τώρα με τη διόρθωση και τον εμπλουτισμό ενός μουσικού παραμυθιού ενός φίλου και θα επιδράσει περισσότερο στο μυθιστόρημα που δουλεύω αυτή τη στιγμή για το τέλος της τριλογίας των σταυροφοριών!

Ποια είναι τα κριτήρια επιλογής ενός ιστορικού μυθιστορήματος και ποια η διαφορά τους με ένα μυθιστόρημα με ιστορικά στοιχεία;

Όσον αφορά την ανάγνωσή του, πρωτίστως αν το μυθιστόρημα έχει γραφτεί για κάποια εποχή που θα μ’ ενδιέφερε να διαβάσω και κάτι άλλο που δεν θα ήταν απολύτως ιστορικό. Έπειτα ο συγγραφέας παίζει μεγάλο ρόλο, αν έχω διαβάσει κι άλλα βιβλία του που μου άρεσαν, αν έχει κάνει αληθινή ιστορική μελέτη και εμπεριστατωμένη έρευνα πηγών κ.τ.λ. Τα μυθιστορήματα με ιστορικά στοιχεία είναι σαφέστατα πολύ περισσότερα, δεν δίνουν όμως συνήθως παρά ελάχιστες πληροφορίες για την ιστορία. Πάντως, η ανάγνωση ακόμη και τέτοιων μυθιστορημάτων όλο και κάτι μπορεί να δώσει στον αναγνώστη, έστω κι αν είναι μόνο το κλίμα της εποχής.

Ποιο θεωρείτε το σημαντικότερο πρόβλημα της εποχής που περιγράφετε και της σημερινής; 

Το χαμηλό επίπεδο διαβίωσης, η φτώχεια και οι σκληρές συνθήκες ζωής για τη μεγαλύτερη μερίδα των ανθρώπων, όπου κι αν ζούσαν τότε, στον Μεσαίωνα δηλαδή και στις αρχές της νεότερης εποχής. Το πρόβλημα αυτό βέβαια υπάρχει και σήμερα σε μεγάλο μέρος του πλανήτη, για την Ευρώπη πάντως, τα πράγματα έχουν σαφέστατα βελτιωθεί από τότε.

Τι ετοιμάζετε για το μέλλον;

Σειρά βιβλίων ελληνικής μυθολογίας για παιδιά και-θέλω να ελπίζω-ελπίζω και αρχαιότητας και Βυζαντίου, όπως και το τελευταίο μέρος της τριλογίας για τις σταυροφορίες που θα αφορά την πολιορκία της Μάλτας από τους Οθωμανούς το 1565.