Γράφει: Παναγιώτης Σιδηρόπουλος

Το φωτορεπορτάζ.
Το βιβλίο «Τα χρώματα της βίας στη Δυτική Μακεδονία 1941-1944».
Η συγγραφέας Σοφία Ηλιάδου - Τάχου.
Οι Εκδόσεις Επίκεντρο.

Οι Εκδόσεις Επίκεντρο παρουσίασαν το βιβλίο της Σοφίας Ηλιάδου - Τάχου, «Τα χρώματα της βίας στη Δυτική Μακεδονία 1941-1944».

Για το βιβλίο και το θέμα του μίλησαν:

• Βλάσης Βλασίδης, Επίκουρος Καθηγητής τμ. Βαλκανικών Σλαβικών & Ανατολικών Σπουδών, ΠΑ.ΜΑΚ.
• Στράτος Δορδανάς, Επίκουρος Καθηγητής τμ. Βαλκανικών Σλαβικών & Ανατολικών Σπουδών, ΠΑ.ΜΑΚ.
• Νίκος Μαραντζίδης, Καθηγητής τμ. Βαλκανικών Σλαβικών & Ανατολικών Σπουδών, ΠΑ.ΜΑΚ.
• Σοφία Ηλιάδου - Τάχου, η συγγραφέας, καθηγήτρια Π.Τ.Δ.Ε., Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας.

Τη συζήτηση συντόνισε ο εκδότης του επίκεντρου, Πέτρος Παπασαραντόπουλος.

Ο εκδότης κος Πέτρος Παπασαραντόπουλος ευχαρίστησε όλους για την παρουσία τους και χαρακτήρισε το έργο ως «βιβλίο μικροϊστορίας» με την έννοια ότι προσπαθεί να διερευνήσει την τοπική ιστορία, αντίθετα με την γενική τάση της ιστοριογραφίας να ερμηνεύει τα γεγονότα δημιουργώντας ένα «μεγάλο και ενιαίο αφήγημα» μη λαμβάνοντας υπόψη τις τοπικές ιδιαιτερότητες.

«Στο βιβλίο δεσπόζει ερευνητικά η μελέτη και η εξαιρετικά αναλυτική εξέταση και προσέγγιση του σλαβόφωνου στοιχείου της Δυτικής Μακεδονίας το οποίο είχε τριχαστεί, στους υποστηρικτές της ελληνικές πλευράς, στους βουλγαρόφωνου/σλαβόφωνους και στους σλαβομακεδόνες», είπε ο εκδότης και συνέχισε αναφέροντας ότι η συγγραφέας αντιμετωπίζει «τα δρώντα υποκείμενα» ως αντιφατικές οντότητες, με ρευστές και αλληλοσυγκρουόμενες ταυτότητες.

«Έξοχο δείγμα ιστορίας από τα κάτω», είπε για το έργο και έδωσε το λόγο στον καθηγητή κο Στράτο Δορδανά ο οποίος ευχαρίστησε τη συγγραφέα για την τιμή της παρουσίας του, την οποία και χαρακτήρισε «πολυγραφότατη» για αυτό το διάστημα της ιστορίας.

Διαβάζοντας το βιβλίο τού θύμισε το έργο «Λεηλασία φρονημάτων» του Ιωάννη Κολλιόπουλου και ειδικά το υποκεφάλαιο «Πάσα η χώρα εσιδηροφόρει», το χαρακτηριστικότερο στοιχείο αυτής της χρονικής περιόδου σε αυτή την περιοχή, «τη βία». Η συγγραφέας όμως προχωρά παραπέρα μελετώντας όχι μόνον αυτούς που έχουν τη δύναμη των όπλων αλλά και αυτούς που έχουν τη δύναμη της εξουσίας.

Για αυτούς τους λόγους θεωρεί ιδιαίτερα χρήσιμο το συγκεκριμένο έργο διότι ανοίγει ακόμα περισσότερο τη συζήτηση για το παλίμψηστο γερμανοκρατούμενης δυτικής και κεντρικής Μακεδονίας, «Επαρκέστατα καλύπτει τα ζητήματα η συγγραφέας ξαναδιαβάζοντας όλη τη διεθνή βιβλιογραφία και εντάσσοντας στην έρευνά της επιπλέον πηγές», είπε χαρακτηριστικά.

Αναγνώρισε τη δυσκολία διαχείρισης των γεγονότων και των προσώπων της περιόδου λαμβάνοντας υπόψη τη δυσκολία και άλλων συναδέλφων της συγγραφέως στην προσέγγιση του Ελληνικού εμφυλίου σε αυτή τη γεωγραφική περιοχή διότι στη γερμανοκρατούμενη Μακεδονία είναι πολλοί οι πρωταγωνιστές, οι τοπικοί πληθυσμοί οι οποίοι λαμβάνουν θέση σε μία περιοχή στην οποία η Ελληνική κοινωνία «δεν τους έχει ακόμα καλοχωνέψει».

Η συγγραφέας στρέφει ιδιαίτερα το ενδιαφέρον της στους σλαβόφωνους και σωστά σημειώνει ότι η τοποθέτησή τους απέναντι στους φορείς της βίας δεν ήταν αυτονόητη και εξέφρασε τον προβληματισμό του σχετικά με το ποιους πρέπει να τοποθετήσουμε «κάτω από την ομπρέλα της βίας».

Ο καθηγητής κος Νίκος Μαραντζίδης ευχαρίστησε με τη σειρά του τη συγγραφέα για την πρόσκληση συμμετοχής «σε ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο», όπως το χαρακτήρισε διότι, όπως είπε, τον επαναφέρει σε μία συζήτηση «από την οποία όλο λέει να ξεκόψει και όλο κάποιος τον επαναφέρει».

Αναφέρθηκε στο έργο του Ιωάννη Κολλιόπουλου ως σημείο αναφοράς για τη μεθοδολογία της «από τα κάτω προσέγγισης» της ιστορίας και παρέθεσε βιβλιογραφία για το ίδιο θέμα, την ίδια περίοδο και για την ίδια περιοχή σημειώνοντας τις ιδιαιτερότητές της, «Η Δυτική Μακεδονία παρουσιάζει εθνολογικές περιπλοκότητες, συνύπαρξη αντιστασιακών οργανώσεων με δοσιλογικές», είπε.

Θεωρεί μεγάλης σημασίας την τοπική έρευνα, αντίθετα με το κύριο ρεύμα της ιστοριογραφίας, διότι έτσι παρακολουθούμε περισσότερο πολύπλοκες πραγματικότητες οι οποίες δεν αντιστοιχούν στη «μεγάλη αφήγηση» και αυτές οι πραγματικότητες μπορούν να επηρεάσουν τις κεντρικές εξελίξεις με παράδειγμα το άγχος της προσάρτησης στη Βουλγαρία που οδήγησε ένα κομμάτι της ελίτ της Μακεδονίας σε συνεργασία με τους Γερμανούς «ως το μικρότερο κακό».

Η «αποκεντροθέτηση» είναι ένα δεύτερο χαρακτηριστικό της ενασχόλησης με την τοπική ιστορία, εστιάζοντας σε θέματα που από μόνα τους αποτελούν πλούσια θέματα έρευνας όπως οι συγκρούσεις των τοπικών κοινωνικών/εθνοτικών ομάδων.

Αναφέρθηκε στον Στάθη Καλύβα ο οποίος έθεσε ένα κεντρικό και απλό ιστορικό ερώτημα, «Γιατί σε κάποια χωριά σκοτώθηκαν περισσότεροι σε σύγκριση με άλλα; Γιατί σε κάποιες περιοχές εμφανίζεται διαφορετικό μέγεθος βίας απ' ότι σε άλλες;», προσπαθώντας να κατανοήσει τους μηχανισμούς που οδηγούν στη βία,με μετρήσιμο δείκτη τους θανάτους αντίθετα με άλλους μη μετρήσιμους δείκτες βίας, όπως οι καταστροφές.

«Ενώ μιλάμε συνεχώς για τον εμφύλιο πόλεμο, στην πραγματικότητα δεν έχουμε μία αξιόπιστη πηγή για να ξέρουμε πόσοι σκοτώθηκαν στον εμφύλιο», είπε ο καθηγητής σχολιάζοντας αυτή την έλλειψη έρευνας για αυτό το στοιχείο ως χαρακτηριστικό της «Ελλάδας».

Η συγγραφέας προσπαθεί να ανιχνεύσει τους μηχανισμούς της βίας το διάστημα '41-/44 με πολλές λεπτομέρειες προσπαθώντας να συνδέσει τις τοπικές ελίτ και την κεντρική πολιτική κάτι που από μόνον του είναι πολύ θετικό φέροντας έναν πλούτο αναλύσεων και στοιχείων.

Κατέθεσε τον προβληματισμό του για την έκταση που δίνει η συγγραφέας στη βία και σε μορφές που ξεφεύγουν από τον ανθρώπινο θάνατο. Σχολίασε επίσης την τοποθέτηση σε εισαγωγικά του όρου «εμφύλιες συγκρούσεις μεταξύ ΕΛΑΣ και ΠΑΟ» θεωρώντας ότι ήταν καθαρά εμφυλιοπολεμικές συγκρούσεις χαρακτηρίζοντας ως απαρχαιωμένη τη σχετική συζήτηση.

Πέρα από αυτές τις «λεπτομέρειες», όπως είπε, χαρακτήρισε εξαιρετικά ενδιαφέρον και πλούσιο το βιβλίο το οποίο αναφέρεται σε πολύπλοκες καταστάσεις, δουλειά που δείχνει ότι «αυτά τα χωράφια μπορούν να οργωθούν πάλι και να φέρουν ακόμα περισσότερους καρπούς».

Ο καθηγητής Βλάσης Βλασίδης αναφέρθηκε αρχικά στη συγγραφέα χαρακτηρίζοντάς την πολύ δραστήρια την οποία και γνώρισε μέσα από τη δουλειά της στις τοπικές εφημερίδες της Φλώρινας με τη σχετική αρθρογραφία της και ως ιστορικός πλέον «καλύπτει τα κενά που αφήνουν οι άλλοι» καταφέροντας να αλλάξει την ημερήσια διάταξη και τον τρόπο συζήτησης στη Φλώρινα και στη Δυτική Μακεδονία, «παλαιότερα η συζήτηση επί τέτοιων θεμάτων ήταν ύποπτη», είπε χαρακτηριστικά.

Διαβάζοντας το βιβλίο ανακάλυψε ένα αρχείο το οποίο δεν είχε υπόψη του, για μία από τις πιο δύσκολες περιόδους της ιστορίας διαχωρίζοντας τη βία στους τοπικούς πληθυσμούς και ξεδιαλύνει όλη την κατάσταση που είχε δημιουργηθεί.

Βλέπει το βιβλίο ως μία οργανωμένη δουλειά να δώσει στον αναγνώστη το πως ο κάθε φορέας ασκεί τη δική του μορφή βίας. Φωτίζει τη δράση του βουλγαρικού παράγοντα τον οποίο τείνουμε να ξεχνάμε. Ως βιβλίο απευθύνεται σε ιστορικούς ή σε λάτρεις της ιστορίας όπως συμβαίνει σε όλα τα ανάλογα βιβλία.

Αναφερόμενος στον εκδότη Πέτρο Παπασαραντόπουλο σημείωσε ότι τείνει να εξελιχθεί σε έναν μαικήνα της ιστορικής επιστήμης, δίνοντας τη δυνατότητα όχι μόνον σε καθιερωμένους ιστορικούς αλλά και σε φερέλπιδες να εκδώσουν τη δουλειά τους παράγοντας πολλές και καλές εκδόσεις, «πυκνά και καλά», όπως είπε και αναφέρθηκε σε συγκεκριμένες εκδόσεις που πληρούν τα παραπάνω.

«Έχουν κοινό αυτά τα βιβλία;», αναρωτήθηκε ο ομιλητής και απάντησε θετικά με αυτό το κοινό να μεγαλώνει όσο μετακινούμαστε από το συναίσθημα προς τη λογική.

Η συγγραφέας κα Σοφία Ηλιάδου - Τάχου ευχαρίστησε τον εκδότη της και σχολίασε το αισθητήριό του να εντοπίζει το ενδιαφέρον και ουσιαστικό. Ευχαρίστησε τους συναδέλφους της ομιλητές για την κατάθεση της δικής τους μαρτυρίας, «ως ειδικούς».

Εξέφρασε την τιμή να εντάσσεται στο «κλίμα του Κολλιόπουλου» ο οποίος ασχολήθηκε με θέματα του Μακεδονικού που θεωρούνταν ταμπού και δεν αμφισβητήθηκε η ουσία των μαρτυριών. Καταθέτει, καταγράφει, προκαλεί διάλογο, αναθεωρείται και αυτή είναι η γοητεία της επιστήμης της ιστορίας, η διάθεση για αναθεώρηση, αναδόμηση δεδομένων ζητημάτων.

Απαντώντας στις παρατηρήσεις των προηγούμενων ομιλητών υπερασπίστηκε το χαρακτηρισμό «βία της εξουσίας» και κατέθεσε τον προβληματισμό της κατά πόσον αυτή η βία νομιμοποιείται επειδή ασκείται από κάποιον που του ανατέθηκε η εξουσία και σημείωσε το πιστεύω της στο διάλογο.

Αποτύπωσε τα γεγονότα βάσει της προσωπικής της άποψης περί του τι είναι βία την οποία και προσπάθησε να ερμηνεύσει μελετώντας τη σύνθεση των τοπικών κοινωνιών παραθέτοντας παραδειγματικά δεδομένα με αριθμούς και περιπτώσεις.

«Τι προκάλεσε τους περισσότερους νεκρούς στη Φλώρινα;», έθεσε ως ερώτημα περί βίας η συγγραφέας απαντώντας ότι ήταν ο βομβαρδισμός του σιδηροδρομικού σταθμού από τους συμμάχους, εναντίον των Γερμανών, όπου ξεκληρίστηκαν οικογένειες.

Στην έρευνά της την απασχόλησαν πολύ οι σλαβόφωνοι της περιοχής οι οποίοι διχοτομήθηκαν σε ελληνόφρονους και βουλγαρόφρονους.

Ακολούθησε μία εξίσου ενδιαφέρουσα συζήτηση με το κοινό με τους ομιλητές και τη συγγραφέα να απαντούν σε ερωτήσεις.

Σκοπός του βιβλίου είναι η αποτύπωση και η ερμηνεία των αποχρώσεων της βίας που εκδηλώθηκε την κατοχική περίοδο στη Δυτική Μακεδονία, με σημεία αναφοράς τις συνθήκες κατοχής, την αντίσταση, τις εθνοτικές συγκρούσεις και τις εμφύλιες συγκρούσεις.Ως "βία" μάλιστα δεν νοούνται μόνο οι δολοφονίες, αλλά και οι φυλακίσεις, οι εκτελέσεις, τα αντίποινα, η καταστροφή του παραγωγικού ιστού, ο στρεβλός επισιτισμός, και άλλα ανάλογα φαινόμενα. Γιατί η βία σε όλες τις εκφάνσεις της αποτελεί ιστορικό γεγονός, η νομιμότητα του οποίου απορρέει από την αντίληψή μας για τη νομιμότητα του κράτους ως θεσμού που την ασκεί ή εναντίον του οποίου τα υποκείμενα της βίας επαναστατούν. Και άρα, στην περίπτωσή μας, η νομιμοποίηση ή η καταδίκη της βίας που ασκήθηκε την περίοδο της κατοχής από τη μια ή από την άλλη πλευρά προϋποθέτει πρώτιστα την απάντηση στο ερώτημα ποιανού το συμφέρον υπηρετούσε το κατοχικό κράτος, το συμφέρον των κατακτητών ή αυτό των πολιτών.Τέλος πρέπει να τονιστεί ότι, κατά τη γνώμη μας, η δυναμική της κατοχικής περιόδου, ειδικά σε ό,τι αφορά στη Δυτική Μακεδονία, επιτάσσει την εκ προοιμίου καταγγελία όλων των πολιτικών προθέσεων που μπορεί να ελλοχεύουν πίσω από την έρευνα.

Η Σοφία Ηλιάδου - Τάχου (Φλώρινα 1960) είναι πρωτοβάθμια Καθηγήτρια με γνωστικό αντικείμενο "Ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης" στο Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας. Σπούδασε Φιλολογία στη Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στη Νεότερη Ιστορία, στα Παιδαγωγικά και στη Βυζαντινή Ιστορία. Το 1996 πήρε το διδακτορικό της από το Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης του ΑΠΘ και το 2002 εκλέχτηκε Λέκτορας της Ιστορίας της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας. Είναι μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της Ελληνικής Εταιρίας Ιστορικών της Εκπαίδευσης και της Διεθνούς Ένωσης Ιστορικών της εκπαίδευσης (ISCHE). Έχει γράψει 9 ιστορικά βιβλία και δύο μυθιστορήματα.

Τα επιστημονικά της ενδιαφέροντα εστιάζονται στην Ιστορία της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης, την Εκπαιδευτική πολιτική, την Τοπική ιστορία με έμφαση στη Δυτική Μακεδονία, και την Εκπαιδευτική Ιστορία του Πόντου και της νεότερης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.