Γράφει: Λεύκη Σαραντινού

Ο Πάνος Καρνέζης γεννήθηκε στην Αμαλιάδα το 1967. Σπούδασε μηχανικός στην Ελλάδα και συνέχισε τις σπουδές του στην Αγγλία, σε μεταπτυχιακό επίπεδο, μετά το 1992, όπου εργάστηκε για ένα διάστημα στη βιομηχανία. Ταυτόχρονα, άρχισε να γράφει λογοτεχνία στα αγγλικά και παρακολούθησε το περίφημο μεταπτυχιακό πρόγραμμα δημιουργικής γραφής του Πανεπιστημίου East Anglia (από όπου αποφοίτησαν, μεταξύ άλλων, οι Ian McEwan και Kazuo Ishiguro).

Το πρώτο του βιβλίο, η συλλογή διηγημάτων "Little Infamies" ("Μικρές ατιμίες"), εκδόθηκε το 2002 από τον εκδοτικό οίκο Jonathan Cape, συγκέντρωσε εξαιρετικές κριτικές, μεταφράστηκε σε οκτώ γλώσσες και μεταγράφηκε στα ελληνικά από τον ίδιο τον συγγραφέα. Το μυθιστόρημα "The Maze" ("Ο λαβύρινθος"), 2004, ακολούθησε την ίδια πορεία, συμμετείχε στη βραχεία λίστα του βραβείου Whitbread First Novel Award και τιμήθηκε με το βραβείο Pendleton May First Novel Award. Το τρίτο του μυθιστόρημα, "The Birthday Party" ("Πάρτι γενεθλίων"), εκδόθηκε από τον εκδοτικό οίκο Jonathan Cape το 2007. Διηγήματά του έχουν μεταδοθεί στην Αγγλία από το ραδιοφωνικό πρόγραμμα του BBC: Radio 4, και έχουν εμφανιστεί στα περιοδικά "Granta", "New Writing 11", "Prospect" και "Arete". Από το 1992 ζει στο Λονδίνο και ασχολείται με τη συγγραφή. Τα βιβλία του κυκλοφορούν στα ελληνικά σε μετάφραση του συγγραφέα.

Στην παρούσα συνέντευξη μας μίλησε για τον νέο του βιβλίο που σχετίζεται με το 1922, με τίτλο «Ο Λαβύρινθος».

Η Σμύρνη και η Μικρασιατική Καταστροφή είναι ένα θέμα που έχει χρησιμοποιηθεί κατά κόρον από τους Έλληνες λογοτέχνες. Εσείς πώς και αποφασίσατε να καταπιαστείτε με αυτό; Ήταν λόγω της επετείου της εκατονταετηρίδας ή ήταν κάτι που θέλατε πάντα;

«Ο Λαβύρινθος», που κυκλοφορεί τώρα σε αναθεωρημένη μορφή, εκδόθηκε το 2004. Αν και έχουν γραφτεί πολλά βιβλία για εκείνη την εποχή, με ενδιέφερε περισσότερο η άμεση επίδραση που έχει μια καταστροφική ήττα στην ψυχολογία των θυμάτων, στρατιωτών και αμάχων, και η προσπάθειά τους να στηριχτούν σε κάποιες ιδέες ή συνήθειες ή δόγματα που φαίνονται να καταρρέουν σε τέτοιες στιγμές. Ο «λαβύρινθος» ξεκινά απλώς από το γεγονός του ελληνοτουρκικού πολέμου και αφηγείται μια φανταστική ιστορία που θα μπορούσε να είχε συμβεί στον επίλογο πολλών άλλων πολέμων. Διάλεξα να τη διηγηθώ με φόντο τη Μικρά Ασία αφενός γιατί γνώριζα λίγα πράγματα παραπάνω γι’ αυτόν τον πόλεμο –από βιβλία που είχα διαβάσει, τις αφηγήσεις του παππού μου που πολέμησε τότε– αλλά η εμπλοκή ενός χριστιανικού στρατού σε μια μουσουλμανική χώρα, το ζήτημα των μειονοτήτων και η τραγωδία των προσφύγων ήταν ήδη ενδιαφέροντα και επίκαιρα θέματα τότε, την εποχή που είχε ήδη αρχίσει ο πόλεμος στο Ιράκ.

Πιστεύετε ότι ως έθνος το 1922 αποτελεί για εμάς μεγαλύτερο συλλογικό τραύμα από ότι το 1453; Θα καταφέρουμε άραγε ποτέ να το ξεπεράσουμε;

Ο εξαιρετικός συνάδελφος Δημοσθένης Παπαμάρκος αποκάλεσε σε μια συζήτηση –πολύ εύστοχα νομίζω– το 1922 το «Ελληνικό Βιετνάμ». Η μόνη ελπίδα να ξεπεράσουμε το τραύμα θα ήταν αν είχαμε το θάρρος, την ψυχραιμία, το κουράγιο να δούμε ό,τι  συνέβη τότε με μια πιο κριτική ματιά, δίχως εθνικιστικό φανατισμό και συναισθηματισμό, που είναι βέβαια κατανοητοί για μια τόσο μεγάλη τραγωδία. Η ιστορική έρευνα στα γεγονότα εκείνης της εποχής έχει προχωρήσει πολύ τα τελευταία χρόνια και μπορεί, αν έχουμε την καλή διάθεση, να βοηθήσει. Κάποτε πρέπει να παραδεχτούμε τα λάθη που έγιναν τότε, να αναρωτηθούμε, χωρίς τον κίνδυνο να θεωρηθούμε ανθέλληνες, αν η εκστρατεία ήταν τελικά ο καλύτερος τρόπος να βοηθήσουμε την Ελληνική μειονότητα της Μικράς Ασίας.

Το βιβλίο σας είναι αρκετά ιδιαίτερο, παρά το γεγονός ότι πραγματεύεται ένα τόσο συνηθισμένο θέμα. Καταφέρνετε και δημιουργείτε ένα πολύ ατμοσφαιρικό και υποβλητικό σκηνικό, κάτι που δεν είναι εύκολο να γίνει σε ένα βιβλίο. Θέλετε να μας πείτε πώς το πετυχαίνετε αυτό;

Προσπάθησα να δημιουργήσω μια κλειστοφοβική κάπως αίσθηση, μιας και η αποπροσανατολισμένη μεραρχία στο βιβλίο περιπλανιέται σε ένα άγνωστο και αφιλόξενο τοπίο, με μόνιμη την απειλή μιας επίθεσης. Η οπτική γωνία της αφήγησης αλλάζει συχνά, στρέφεται από ένα χαρακτήρα σε κάποιον άλλο, βλέπουμε τις αντιδράσεις τους και διαβάζουμε τις σκέψεις τους. Υπάρχουν πολλοί χαρακτήρες, που οι πράξεις τους συνδέονται σιγά-σιγά στο βιβλίο σαν κομμάτια παζλ και τελικά φανερώνουν μια ολόκληρη εικόνα.

Από όσα γνωρίζετε, θεωρείτε ότι η Μικρασιατική Καταστροφή ήταν κάτι το οποίο θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί;

Δεν είμαι ιστορικός για να το πω με πολλή βεβαιότητα, αλλά πιστεύω ότι η καταστροφή αυτή καθαυτή θα είχε αποφευχθεί αν ποτέ δε στέλναμε τον στρατό στη Μικρά Ασία. Αυτό, όμως, δε σημαίνει ότι η Ελληνική, χριστιανική μειονότητα της Τουρκίας θα συνέχιζε να συζεί αρμονικά –αν ποτέ συνέβαινε αυτό– με την Τουρκική, μουσουλμανική πλειονότητα. Η ταύτιση του κράτους με το έθνος, η ιδέα της εθνοκάθαρσης, η θρησκευτική μισαλλοδοξία κλπ., αντιλήψεις που ακόμα δεν έχουν εξαλειφθεί εκατό χρόνια αργότερα, μάλλον να οδηγούσαν δυστυχώς, αργά ή γρήγορα, στην εξαφάνιση του Ελληνικού στοιχείου στην Τουρκία. Υπάρχουν, φυσικά, τα παραδείγματα της γενοκτονίας των Αρμενίων πριν τη Μικρασιατική εκστρατεία και των Σεπτεμβριανών, το πογκρόμ του 1955, στην κοσμοπολίτικη Κωνσταντινούπολη.

Πώς είναι να μεταφράζετε ο ίδιος τα βιβλία σας στα ελληνικά; Έχετε γράψει ποτέ κάτι –ή σκοπεύετε να γράψετε– στα ελληνικά πρώτα;

Δεν έχω γράψει τίποτα κατευθείαν στα ελληνικά, τα αγγλικά έχουν γίνει, κατά κάποιο τρόπο, το εργαλείο του τρόπου που γράφω. Αν το άλλαζα (δε νομίζω να το κάνω ποτέ), πιστεύω πως θα άλλαζε και το στυλ γραφής μου. Προς το καλύτερο ή χειρότερο δεν είμαι σίγουρος… Πάντως, η μετάφραση είναι μια καλή ευκαιρία να ξαναδιαβάσω προσεχτικά το βιβλίο και –αποφεύγω τον πειρασμό να κάνω σοβαρές αλλαγές πέρα από τις γλωσσικές– να σκεφτώ τι θα έκανα διαφορετικά αν ξανάγραφα ποτέ το βιβλίο. Είναι ένα νοητικό παιχνίδι, ποτέ δε θα μπορούσα να ξαναγράψω το ίδιο βιβλίο, αλλά αυτή η άσκηση μου δίνει ιδέες για να βελτιώσω στο μέλλον τον τρόπο που γράφω.

Ζείτε στο εξωτερικό για πολλά χρόνια. Θεωρείτε ότι στην Αγγλία –και γενικά στο εξωτερικό– ο κόσμος διαβάζει περισσότερο, ή ότι τα πράγματα, λόγω της επέλασης της οθόνης στα σπίτια μας σήμερα, είναι το ίδιο δύσκολα με την Ελλάδα σε ό,τι αφορά το ποσοστό των ανθρώπων που διαβάζει;

Ο κόσμος σίγουρα διαβάζει περισσότερο στην Αγγλία από την Ελλάδα αν κρίνει κανένας από τις πωλήσεις σε διαδικτυακά και φυσικά βιβλιοπωλεία, αλλά οι αναγνώστες είναι και εδώ μικρή μειοψηφία. Αυτοί, δε, που διαβάζουν «σοβαρή λογοτεχνία» –ό,τι κι αν σημαίνει αυτό– είναι ελάχιστοι, κάτι σαν τον κόσμο που ακούει κλασσική μουσική, πηγαίνει σε κονσέρτα κ.λπ., θα έλεγα. Οι οθόνες, η ευκολία της ενημέρωσης και ψυχαγωγίας σε εικοσιτετράωρη βάση, είναι νομίζω η κύρια αιτία, αλλά φταίει και το σχολείο όπου οι επιστήμες και η τεχνολογία παίρνουν ολοένα και περισσότερο χρόνο στο πρόγραμμα σπουδών. Δεν κατηγορώ τις επιστήμες και την τεχνολογία, και εγώ σπούδασα και εργάστηκα ως μηχανικός και τις θαυμάζω, αλλά θα πρέπει να βρεθεί ένας τρόπος, ελκυστικός στα μικρά τουλάχιστον παιδιά, να αγαπήσουν το διάβασμα από νωρίς, πριν ξεκινήσουν την εντατική, ειδική εκπαίδευση σε μεγαλύτερη ηλικία.

Ο παπα-Συμεών, ένας στρατιωτικός ιερέας που παραμένει προσκολλημένος στην πίστη του και στο καθήκον σε μία εποχή ορθολογισμού, θεωρώ ότι είναι η πιο τραγική φιγούρα του μυθιστορήματός σας, περισσότερο και από τον εθισμένο στη μορφίνη συνταγματάρχη Νέστωρ. Υπάρχουν, πιστεύετε, τέτοιες ρομαντικές φιγούρες σήμερα ή ο ορθολογισμός και η επιστήμη έχουν επικρατήσει εξολοκλήρου;

Ξέρετε, ο ορθολογισμός και η επιστήμη μπορεί να είναι πολύ ρομαντικές ιδέες κι αυτές. Έχοντας σπουδάσει θετικές επιστήμες, το πιστεύω απόλυτα αυτό. Έχει σημασία ο τρόπος που τις προσεγγίζει κάποιος – ως ένα απλό εργαλείο ή έναν τρόπο ζωής, ένα modus vivendi που λέμε, ως μια προσπάθεια να βρούμε λογική εξήγηση για ένα φαινόμενο ή συμπεριφορά, ως μια αγάπη για την παρατήρηση και το πείραμα, τη θεωρία και την πραχτική, ως μια διαρκή περιέργεια για τον κόσμο γύρω μας, κλπ. Αλλά καταλαβαίνω τι λέτε. Η ζωή έχει –ή πρέπει να έχει– και μια πνευματική, άυλη συνιστώσα, ακόμα κι αν δεν υπάρχει, που ο καθένας μας αναλαμβάνεται διαφορετικά. Ο μοντέρνος τρόπος ζωής, με την ταχύτητά του, τον θόρυβο, το υψηλό κόστος διαβίωσης, το μάτι των μέσων κοινωνικής δικτύωσης που βλέπει τα πάντα, δεν έχει χώρο για κάποιες ρομαντικές φιγούρες, που είναι φτιαγμένες για έναν πιο αργό, λιτό και ονειροπόλο τρόπο ζωής.