Γράφει: Λεύκη Σαραντινού

Η Σωτηρία Μαραγκοζάκη γεννήθηκε το 1964 στην Αλεξανδρούπολη, όπου και κατοικεί μέχρι σήμερα. Εργάστηκε ως δημοσιογράφος και πολλά διηγήματά της έχουν βραβευτεί στους λογοτεχνικούς διαγωνισμούς.

Μας μίλησε στο Bookia για το δεύτερο βιβλίο της, Ο κλήρος του αίματος, ένα ιστορικό μυθιστόρημα που εκδόθηκε το 2020 από τις εκδόσεις Πατάκη, αλλά και για το τραγικό γεγονός με το οποίο ασχολείται, τον Ελληνικό Εμφύλιο Πόλεμο του 1945-1949.

Πείτε μας πως και αποφασίσατε να ασχοληθείτε με ένα τόσο δύσκολο και ευαίσθητο συγγραφικό θέμα. Ήταν κάτι το οποίο θέλατε από πάντα;

Ειλικρινά δε γνωρίζω πως και πότε ακριβώς αποφάσισα να ασχοληθώ με αυτό το θέμα. Έχει, όμως, σημασία το γεγονός ότι γεννήθηκα και μεγάλωσα σε χωριό - ο ελληνικός Εμφύλιος ήταν ένας πόλεμος της υπαίθρου - και σε μια οικογένεια που την είχε σημαδέψει ο πόλεμος με πέντε νεκρούς. Ούτε ένα κενοτάφιο μαρτυρούσε ότι κάποτε είχαν ζήσει και οι ελάχιστες φωτογραφίες, που ήρθαν στο φως πολλά χρόνια μετά ήταν καταχωνιασμένες από το φόβο «καλοθελητών» ή του χωροφύλακα μέχρι και τη Μεταπολίτευση. Οι χαμηλόφωνες αφηγήσεις, η μεταμνήμη των συγγενών μου, ιδίως οι εκκωφαντικές σιωπές τους υπήρξαν πολύτιμες. Κάπως έτσι προέκυψε ο Κλήρος του αίματος. Κάποιοι βέβαια ίσως αναρωτήθηκαν γιατί επανερχόμαστε στον Εμφύλιο και ίσως να έχουν δίκιο, αν και το θέμα παραμένει ανεξάντλητο. Τι γίνεται, όμως, όταν θεωρείς ότι έχεις ξοφλήσει με το παρελθόν αλλά το παρελθόν δεν έχει ξοφλήσει με σένα; Γιατί αυτό ακριβώς μου συνέβη αρκετά χρόνια πριν «συμβεί» ο Κλήρος του αίματος. Ή όπως λέγει ο Κώστας Αξελός «είμαστε μάλλον επιλεγμένοι παρά επιλέγοντες».

Πώς σκεφτήκατε να προσδώσετε στο μυθιστόρημά σας τη δομή αρχαίας τραγωδίας;

Εκείνο που κυρίως με απασχόλησε στον Κλήρο του αίματος ήταν πολύ σκοτεινό και βαθύ, θα τολμούσα να πω ανθρωπολογικό- οντολογικό. Για αυτό και ανέτρεξα στο έπος της Ιλιάδας, στους μεγάλους τραγικούς, στη δημοτική ποίηση στην προσπάθειά μου να κατανοήσω, τι, πως, γιατί μα και για να μπορέσω να γράψω. Γνωρίζουμε όλοι καλά πως τα πάντα έχουν ειπωθεί πολύ πριν από εμάς ακόμη από την αρχαιότητα και οφείλουμε να προσεγγίζουμε με απέραντο σεβασμό, αίσθημα ταπεινότητας μα και να αντλούμε έμπνευση από τα ανυπέρβλητα αυτά έργα. Οι επτά επί Θήβας – με τα δύο αδέρφια, τον Ετεοκλή και τον Πολυνείκη, που πέφτουν νεκροί ο ένας από το χέρι του άλλου- και η Αντιγόνη από τον κύκλο των Λαβδακιδών είναι έργα που με επηρέασαν βαθιά και εύκολα ανιχνεύονται στον Κλήρο του αίματος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα με δομή αρχαίας τραγωδίας νομίζω ότι είναι η αριστουργηματική ταινία Ο Θίασος, του αείμνηστου Θόδωρου Αγγελόπουλου, η οποία επίσης διερευνά τον ελληνικό Εμφύλιο αντλώντας έμπνευση από τον μύθο των Ατρειδών. Θέλω να πω πως δε γίνεται να καταπιαστείς με κάτι τόσο δύσκολο και να μην αναζητήσεις «στηρίγματα» οικουμενικά και διαχρονικά.

Το βιβλίο σας παρουσιάζει τα γεγονότα του Εμφυλίου από τη σκοπιά έξι εντελώς διαφορετικών, μεταξύ τους, προσώπων και από τις δύο «παρατάξεις», αλλά και από την «ουδέτερη πλευρά». Ποιο ήταν το κριτήριο για την επιλογή τους;

Ο Κλήρος του αίματος είναι ένα πολυφωνικό μυθιστόρημα με διλήμματα και ερωτήματα, που αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι σε ακραίες καταστάσεις, όπως είναι ένας εμφύλιος πόλεμος. Από την άποψη αυτή είναι μια προσπάθεια διερεύνησης, όχι μόνο της ανθρώπινης συμπεριφοράς μα και των ανθρώπινων μέτρων. Με την πολυφωνία – και το πρώτο μου μυθιστόρημα Ο ύπατος της Σμύρνης είναι πολυφωνικό- ο αναγνώστης έχει τη δυνατότητα της πολλαπλής θέασης ή προσέγγισης ίδιων ή παρόμοιων καταστάσεων. Σημειωτέον ότι στην πολυφωνία βρίσκω το στοιχείο της δημιουργικής πρόκλησης ως προς την αφήγηση και της εντιμότητας ως προς την κατάθεση θέσεων και απόψεων. Οπότε νομίζω ότι δεν έχει να κάνει με κάποιο κριτήριο επιλογής ή μάλλον η ίδια η επιλογή των προσώπων συνιστά το κριτήριο. Κατά συνέπεια διαμορφώνεται αναλόγως και το ύφος, η γλώσσα. Στον Κλήρο του αίματος οι συγκρούσεις συμβαίνουν κυρίως στον εσώτερο εαυτό των προσώπων, ανακλώνται στη διαίρεση της γλώσσας και αποσυντίθενται στη γραφή. Θέλω να πω ότι στον Κλήρο η μεγαλύτερη πρόκληση για εμένα ήταν η γλώσσα με την πολυσημία των λέξεων και την πολλαπλότητα των πραγμάτων και η αγωνία μου πώς να κάνω λόγο το άφατο, το ανείπωτο, το θρυμματισμένο. Για αυτό και η μετωνυμία, η ακροφωνία, ο υπαινιγμός, η παντελής απουσία ρημάτων σε κάποιες σελίδες εξυπηρετούν αυτό τον σκοπό. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με τα έξι πρόσωπα. Τώρα αν κάποιος ΔΕΝ θελήσει να τα «δει» όλα αυτά και επιλέξει να μείνει στο πρώτο επίπεδο ανάγνωσης, δηλαδή στα γεγονότα του Εμφυλίου θα με λυπήσει γιατί θα είναι σα να αδικεί το βιβλίο.

Πόσο δύσκολο ήταν να μείνει κάποιος ουδέτερος και αμέτοχος στα τραγικά αυτά γεγονότα;

Ξέρετε ακόμη και η ουδετερότητα, δηλαδή το να μην παίρνει κάποιος θέση ή να κρατά ίσες αποστάσεις συνιστά συμμετοχή, συνήθως υπέρ του ισχυρού. Ο Μάρκος Αυρήλιος, ο οποίος ήταν και σπουδαίος στωικός φιλόσοφος είχε πει: «Αδικεί πολλάκις ο μη ποιών τι, ου μόνον ο ποιών τι», δηλαδή «Αδικεί πολλές φορές, όχι μόνο αυτός που κάνει κάτι άδικο, αλλά κι αυτός που δεν κάνει κάτι (όταν βλέπει να γίνεται το άδικο)». Τα προβλήματα και οι συμφορές του ανθρώπου γεννούνται από τις κοινωνικές συνθήκες, από εκείνο το σύστημα μέσα στο οποίο ζει. Κάτω, όμως, από τα κοινωνικά - πολιτικά – οικονομικά προβλήματα ανιχνεύονται πάντα τα έσχατα ζητήματα της ανθρώπινης ύπαρξης, όπως είναι ο φόβος του θανάτου, διλήμματα που θέτει ο πόλεμος, το πάθος για δύναμη και εξουσία, η εξέγερση μπροστά στην αδικία. Άποψή μου είναι πως αν ένα μυθιστόρημα θέλει να είναι σοβαρό δεν γίνεται να τα αγνοήσει όλα αυτά και στον Κλήρο του αίματος με απασχόλησαν βασανιστικά αυτά τα θέματα. Εκείνο που θέλω να επισημάνω είναι πως δεν προσεγγίζω μονοσήμαντα τους ήρωες στα βιβλία μου, δηλαδή ιδεολογικοπολιτικά, αλλά ως τραγικά πρόσωπα, και αυτό έχει τεράστια διαφορά. Τον τραγικό άνθρωπο τον σέβεσαι όπου και αν ανήκει. Και επίσης έχει σημασία να μη ξεχνάμε ότι ένα μυθιστόρημα πάνω απ’ όλα στοχεύει στη συγκίνηση, σε εκείνη την ανατριχιαστική ικανοποίηση μέσω των λέξεων, της γλώσσας, της τέχνης του λόγου.

Ο Εμφύλιος διεξήχθη με μεγαλύτερο μένος στην ύπαιθρο παρά στις πόλεις. Γιατί, κατά τη γνώμη σας, συνέβη αυτό;

Από τα έξι κύρια πρόσωπα του βιβλίου, ο αντάρτης Κλέαρχος θέτοντας ερωτήματα και ασκώντας κριτική στην ηγεσία της Εαμοκομμουνιστικής Αριστεράς τρόπον τινά απαντά σε αυτό το ερώτημα. Πιο βαθύς και σκοτεινός είναι ο τρόπος που ερμηνεύει αυτό το «γιατί» ο σαλός του Κλήρου. Ο ελληνικός Εμφύλιος πράγματι ήταν ένας πόλεμος της υπαίθρου. Το όργιο βίας και τρομοκρατίας - της λεγόμενης «Λευκής τρομοκρατίας»- σε βάρος των αριστερών αμέσως μετά την υπογραφή της Βάρκιζας, τον Φεβρουάριο του 1945, ήταν ασύλληπτο αρκεί να σκεφτούμε ότι στην ύπαιθρο δρούσαν περισσότερες από διακόσιες ένοπλες ομάδες ακροδεξιών παρακρατικών με την ανοχή της χωροφυλακής. Απ’ άκρη σ’ άκρη στην ελληνική ύπαιθρο γείτονες, φίλοι, συγγενείς είχαν διχαστεί. Ήταν σε θέση να γνωρίζουν τη στάση του καθενός στη διάρκεια της Κατοχής και το γεγονός ότι πρώην συνεργάτες του κατακτητή, δωσίλογοι, ταγματασφαλίτες, μαυραγορίτες δεν τιμωρήθηκαν ενώ όσοι αντιστάθηκαν στον κατακτητή βρέθηκαν υπόλογοι και καταδιωκόμενοι ήταν προκλητικό. Γενικά στη χώρα μας συνέβησαν αδιανόητα πράγματα εν συγκρίσει με την υπόλοιπη Ευρώπη μεταπολεμικά διότι δεν υπήρξε Νέμεσις.

Συμφωνείτε με την «αντικειμενική» και κοινώς παραδεκτή από τους περισσότερους ιστορικούς ότι και οι δύο παρατάξεις διέπραξαν ανομολόγητα εγκλήματα κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου;

Αν η αξία της ιστοριογραφίας έγκειται στην αναζήτηση της αλήθειας, η αξία της λογοτεχνίας και ειδικότερα του μυθιστορήματος –ακόμα και όταν έχει ως αντικείμενο του ενδιαφέροντός του τα πάθη της Ιστορίας– δεν μπορεί παρά να είναι η μυθοπλαστική αληθοφάνεια, η δημιουργία πειστικών ανθρώπινων χαρακτήρων, η αισθητική πληρότητα, η συγκίνηση, όπως προείπα. Εξάλλου στον Κλήρο του αίματος δεν τίθεται μόνο το ερώτημα «ποιος ήρξατο χειρών αδίκων και ποιος αθώος του αίματος», αλλά κυρίως ΤΙ είναι εμφύλιος πόλεμος και ΓΙΑΤΙ συμβαίνει. Το βιβλίο δηλαδή προχωράει πολύ πιο πέρα από την απόδοση ευθυνών – βία στη βία- και αποπειράται να ξεπεράσει το συγκεκριμένο ιστορικοκοινωνικό πλαίσιο και να συνομιλήσει διαχρονικά με τα άφατα της μνήμης. Γιατί ο Κλήρος του αίματος είναι μια ελεγεία στη μνήμη και στον αγώνα για τη διατήρησή της. Η οποία μνήμη μπορεί για λόγους επιβίωσης να εξορίζεται ή να αυτοεξορίζεται, «να θυμάται να ξεχνά», να κατανοεί κίνητρα και πράξεις θυμάτων και θυτών, να συγχωρεί, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι μετατρέπεται σε αμνησία ή αφασία. Και αυτό ακριβώς, δηλαδή η μνήμη είναι που συμβάλλει καθοριστικά ώστε το αίμα που έγινε νερό να γίνει και μελάνι, όπως αναγράφεται και στο οπισθόφυλλο του βιβλίου.Ή όπως έχει πει ο Βρετανός ποιητής Τ.Σ. Έλιοτ «Ο σκοπός της λογοτεχνίας είναι να μετατρέψει το αίμα σε μελάνι».

Θεωρείτε ότι, τώρα που πέρασαν πλέον σχεδόν εκατό χρόνια, θα έπρεπε να διδάσκετε ο Εμφύλιος Πόλεμος στα σχολεία; Κι αν ναι, πώς θα μπορούσε να γίνει με τον δυνατότερο αντικειμενικό τρόπο;

Αν και θα έπρεπε να διδάσκεται πολύ φοβάμαι πως δεν θα μπορούσε να γίνει με τον πιο «αντικειμενικό» τρόπο. Ακόμη και αν αφήνονταν ελεύθεροι οι μαθητές π.χ. ανά ομάδες και κατόπιν να συζητούσαν τα στοιχεία της συγκριτικής έρευνας, που θα είχαν οι ίδιοι διεξάγει, δίχως την παρέμβαση του εκπαιδευτικού, ο οποίος απλώς θα συντόνιζε. Και αυτό γιατί εκείνο που θαρρώ ότι έχει μεγαλύτερη σημασία είναι να κατανοήσουν, όχι να βρουν και να καταθέσουν επιχειρήματα. Αν και συνήθως προσεγγίζουμε με όρους του σήμερα το παρελθόν και έτσι καθίσταται πιο δύσκολη η κατανόηση του, συνολικά ή επιμέρους. Έπειτα, όσο κι αν έχουν περάσει δεκαετίες από την επίσημη λήξη του Εμφυλίου, το εμφυλιοπολεμικό κλίμα δεν εξέλειπε το 1949, αρκεί να θυμηθούμε τις δίκες, τις εκτοπίσεις, τους πολιτικούς πρόσφυγες, το Πιστοποιητικό Κοινωνικών Φρονημάτων. Γενικά οι παντός είδους διώξεις και αποκλεισμοί σε βάρος των αριστερών μετεμφυλιακά διαιώνισαν την πόλωση και τον διχασμό. Και τέλος η μεταμνήμη από ένα τέτοιο κατεξοχήν τραυματικό γεγονός εξακολουθεί να είναι παρούσα και να επηρεάζει, όπως διαπίστωσα και προσωπικά από συνεντεύξεις πριν τη συγγραφή του βιβλίου.

Αναρωτιέμαι αν θα ήταν καλύτερα οι σημερινοί Έλληνες να τερματίσουν αυτόν τον ολέθριο διαχωρισμό δεξιάς και αριστεράς στην πολιτική ζωή, έτσι ώστε να είναι πιο ενωμένοι όταν το απαιτούν δύσκολες περιστάσεις όπως αυτή της πανδημία που βιώνουμε σήμερα. Τι πιστεύετε εσείς γι’ αυτό;

Καταρχάς δεν πιστεύω …στο τέλος της Ιστορίας, όπως διατείνονται κάποιοι και, όσο ο κόσμος δεν θα γίνεται καλύτερος και δικαιότερος για όλους, τα προβλήματα θα οξύνονται και – δυστυχώς- θα γίνονται πόλεμοι και μεταξύ κρατών και εμφύλιοι. Ούτε είναι λύση η επιβεβλημένη λήθη – όπως έγινε με τον μετεμφυλιακό Νόμο 509 «περί αναμόχλευσης των πολιτικών παθών»- ο οποίος καθιστούσε πιο σίγουρη και ασφαλή τη χειραγώγηση. Αν μη τι άλλο επειδή η μνήμη συμμετέχει στη δημιουργία ταυτότητας, καθοδηγεί ατομικές και συλλογικές συμπεριφορές και ορίζει τις μεγάλες αφηγήσεις του μέλλοντος.

Θα μου επιτρέψετε, όμως, να απαντήσω στην ερώτησή σας με τα λόγια του «τρελού» του Κλήρου στην κατακλείδα του βιβλίου: «…δεν θα ‘χουμε ολόκληρη ποτέ τη θύμηση, ούτε τη λησμονιά. Ας συνηθίζουν να ξεχνούν οι άνθρωποι για να μπορούν να ζήσουν. Ξεχνώ δε θα πει συγχωρώ, ούτε όταν συγχωρώ ξεχνώ. Μόνο το αίμα αδερφέ θυμάται να ξεχνά. Μα τότε αρχινάει πάλι να ρέει αν και σκοτωμένο. Γιατί κακοφορμίζει άμα δε διορθώνεται ο κόσμος, άμα δε γίνεται δικαιότερος».

Ποιες δυσκολίες αντιμετωπίσατε εσείς κατά την ενασχόλησή σας με το συγκεκριμένο θέμα-ταμπού της Νεοελληνικής Ιστορίας μας; Τι θα έπρεπε, κατά τη γνώμη σας, να προσέξει όποιος λογοτέχνης- ή και ιστορικός-ασχοληθεί με αυτό;

Κοιτάξτε, επειδή αισθάνομαι να είμαι χειρώνακτας ή μάλλον εργάτρια της γραφής εκείνο που κατεξοχήν με απασχολεί όταν γράφω είναι τα εκφραστικά μέσα, η γλώσσα, το ύφος, η οικονομία του λόγου, η αληθοφάνεια. Και εννοείται ότι με ενδιαφέρει η επικοινωνία με τον αναγνώστη ακριβώς όπως το θέτει (συγκλονιστικά) ο Ανδρέας Εμπειρίκος : «Πάρε τη λέξη μου, δώσε μου το χέρι σου».

Οι δυσκολίες που είχα να αντιμετωπίσω κατά τη συγγραφή του Κλήρου του αίματος είχαν να κάνουν με την ανθρώπινη σκληρότητα και με την τρυφεράδα, με την ανθρωπιά και την απανθρωπιά, με το εγώ και το εμείς, με την ελπίδα και τη διάψευση, με τις ανθρώπινες επιλογές σε κρίσιμες περιόδους. Με όσα εν ολίγοις απασχολούν ακατάπαυστα και επίμονα τη λογοτεχνία και είναι το δίπολο ζωή- θάνατος, ο έρωτας, η μοναξιά, η ελπίδα, η απελπισία, το παράλογο του πολέμου. Μάλιστα σε περιόδους γενικευμένης κρίσης όλα αυτά εντείνονται και αποκτούν μεγαλύτερη δυναμική. Είναι όπως όταν βουλιάζει ένα καράβι και οι επιβάτες παλεύουν να σώσουν τις ζωές τους βάζοντας κατά μέρος όλα τα καθημερινά και τετριμμένα. Αυτά σε ό,τι αφορά στη λογοτεχνία και σε όλους όσοι την υπηρετούμε. Για τους ιστορικούς, τι να πω, εκείνη η περίοδος είναι μία άλλη …ιστορία.

Και τα δύο μυθιστορήματα που έχετε εκδώσει ασχολούνται με την Νεοελληνική Ιστορία του 20ου αιώνα. Θα γράφατε ποτέ ιστορικό μυθιστόρημα το οποίο να διαδραματίζεται σε παλαιότερη εποχή;

Για την περίοδο του ελληνικού Εμφυλίου, όπως και της Μικρασιατικής καταστροφής, επειδή διαδραματίσθηκαν μόλις τον προηγούμενο αιώνα ήταν πιο εύκολο να βρεθούν ακόμη και μαρτυρίες προκειμένου π.χ. να γίνει πειστικότερη η αναπαράσταση της εποχής. Ξέρετε ο συγγραφέας ιστορικών μυθιστορημάτων θεωρείται ο ρακοσυλλέκτης της Ιστορίας, διότι «μαζεύει» και αξιοποιεί εκείνο που δεν ενδιαφέρει τόσο τον ιστορικό, όπως για παράδειγμα τι τρώγανε τότε οι άνθρωποι, τι φορούσαν, τι τραγούδια λέγανε, πώς ήταν τα σπίτια τους κλπ. Όσο πιο πίσω πάει κάποιος, τόσο πιο δύσκολη γίνεται η έρευνα ως προς αυτά τα στοιχεία. Ωστόσο, αν και γράφω πάλι κάτι που διαδραματίζεται στον 20ο αιώνα, ελπίζω να καταφέρω να γράψω στο μέλλον ένα μυθιστόρημα για τη σπουδαία Τραϊανούπολη - εκεί βρίσκονται τα Λουτρά του νομού Έβρου, το χωριό μου – από την κτήση της μέχρι τους Βυζαντινούς χρόνους.

Κυρία Μαραγκοζάκη, σας ευχαριστώ!