Γράφει: Πόπη Ξοφάκη

Με την ευκαιρία τής κυκλοφορίας τού μυθιστορήματος "Τα θεριά τής Μεσογείου", η συγγραφέας Νεκταρία Ζαγοριανάκου παραχώρησε στο Bookia συνέντευξη ώστε να γνωρίζουμε λίγο περισσότερο το έργο της αλλά και την ίδια, ως άνθρωπο και ως δημιουργό.

Το βιβλίο "Τα θεριά τής Μεσογείου" στο Bookia.
Η συγγραφέας Νεκταρία Ζαγοριανάκου στο Bookia.

Ε: Νεκταρία Ζαγοριανάκου, τόπος καταγωγής: Μάνη. Τι σημαίνει να είσαι Μανιάτισα; Μας επηρεάζει η καταγωγή μας στη διαμόρφωση της προσωπικότητας και των επιλογών μας;

Α: Δύσκολο να είμαι αντικειμενική μα θα προσπαθήσω! Τι σημαίνει να είσαι Μανιάτισα; Οι Μανιάτισες είναι γυναίκες όμορφες μα ταυτόχρονα σκληρές, δυναμικές, μαθαίνουν να επιβιώνουν παντού, να διεκδικούν ότι τους αξίζει, είναι εγωίστριες, πεισματάρες, εάν τις πειράξεις το θυμούνται για μια ζωή, δύσκολες γυναίκες να τις κουμαντάρεις. Τιμούν τη φιλία, είναι φιλόξενες και όταν αγαπούν κάποιον ή κάτι είναι για πάντα. Δύσκολα δείχνουν εμπιστοσύνη, δύσκολα θα μοιραστούν τις σκέψεις ή τα συναισθήματα τους. Δεν είναι εύκολη η ζωή μαζί τους μα όταν σου χαμογελούν σου χαρίζουν όλο τον κόσμο.

Η καταγωγή... φυσικά και επηρεάζει, είναι τα γονίδια σου, είναι αυτός που είσαι γιατί όπου και να πας, όσες επιδράσεις και επιρροές να δεχτείς, όσο και να πιστέψεις ότι έχεις αλλάξει πάντα θα εμφανίζονται τα χαρακτηριστικά του τόπου σου, ξανά και ξανά μπροστά σου.

Ε: Νεκταρία Ζαγοριανάκου, τόπος διαμονής: Ιωάννινα. Η πόλη που ζείτε με την οικογένεια σας, εργάζεσθε και δημιουργείτε. Πώς και πότε την επιλέξατε; Τι σημαίνει να είσαι πολίτης Ιωαννίνων;

A: Ένα καλοκαίρι είχα έρθει να δω την αδερφή μου που σπούδαζε Ιατρική στο Πανεπιστήμιο των Ιωαννίνων και γνώρισα τον άντρα μου. Η πόλη λοιπόν ήταν τύχη και επιλογή.

Τα Ιωάννινα είναι μια ανθρώπινη, ήσυχη πόλη, ιδανική να μεγαλώσεις τα παιδιά σου και στη δική μου περίπτωση, μου δίνει τη δυνατότητα να κάνω όλα όσα μου αρέσουν. Σε μια μεγαλούπολη με έντονους ρυθμούς δεν πιστεύω ότι θα κατάφερνα να ανταποκριθώ, έτσι όπως κρίνω εγώ σωστό, σε όλους τους ρόλους που έχω διαλέξει. Είναι μια πόλη που αγαπά τα γράμματα, τις τέχνες, μπορείς να βρεθείς σε λίγο χρόνο στη φύση, τόσο στο βουνό όσο και στη θάλασσα. Τι άλλο να ζητήσει κανείς;

Ε: Πρώτη σας συγγραφική απόπειρα "το Ζαγόρι". Μιλήστε μας για αυτό το πρώτο ερέθισμα στη συγγραφική σας πορεία.

Α: Το Ζαγόρι βρίσκεται πολύ κοντά στην πόλη των Ιωαννίνων, είναι ένας τόπος που στην αρχή μου θύμιζε τη Μάνη. Μου αρέσει πολύ η φωτογραφία, έτσι κάθε φορά που πηγαίναμε μια εκδρομή με την οικογένειά μου, έβγαζα φωτογραφίες και στη συνέχεια καθόμουν κι έγραφα για όσα μου είχαν κεντρίσει την προσοχή. Στη συνέχεια και μιας και το Ζαγόρι όπως συνηθίζω να λέω είναι το μισό μου όνομα, κάθισα και διάβασα την ιστορία του, έψαξα, μίλησα με ντόπιους, περπάτησα στα μονοπάτια, θαύμασα τη δύναμη του βουνού, των ποταμιών, αγάπησα τα γεφύρια του. Το υλικό που συγκεντρώθηκε με πολύ αγάπη και κέφι αποφάσισα να το μοιραστώ και έτσι βγήκε το πρώτο μου βιβλίο.

Ε: Και μιας και μιλάμε για την πορεία σας, ας πούμε λίγο για την επαγγελματική σας πορεία. Μακριά κι επίπονη για μια ιατρό κυτταρολόγο, ερευνήτρια, διδάκτωρ της Ιατρικής Σχολής Ιωαννίνων. Που και πόσο επέδρασε στη ζωή σας;

Α: Κοιτάξτε, η επιστήμη που διαλέγει ο κάθε άνθρωπος να σπουδάσει έχει καταλυτική επίδραση στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του. Η ιατρική είναι μια θαυμάσια επιστήμη, πρέπει να την αγαπάς πολύ διότι όσο συναρπαστική είναι ταυτόχρονα είναι απίστευτα απαιτητική, έχει έντονους ρυθμούς, πολύ διάβασμα που δεν τελειώνει ποτέ διότι συνεχώς πρέπει να ενημερώνεσαι για τα καινούργια δεδομένα. Το αποτέλεσμα είναι ότι μαθαίνεις να χρησιμοποιείς το χρόνο σου με σύνεση διότι είναι πολύτιμος, προγραμματίζεις τα πάντα. Κατά τη διάρκεια του διδακτορικού μου, έμαθα πολλά μα το κυριότερο εκτίμησα την έρευνα και έμαθα τον τρόπο δουλειάς, πράγμα που με βοήθησε ιδιαίτερα όταν έψαχνα τα ιστορικά στοιχεία και τη βιβλιογραφία για το βιβλίο.

Ε: Και τώρα που σας γνωρίσαμε λίγο καλύτερα, ας γνωρίσουμε και, "Τα Θεριά της Μεσογείου". Πίσω λοιπόν στην Μάνη, στην Κρήτη και στη Βενετία! Ποια η αφορμή, ποια η αιτία και ποια η ιστορία;

Α: Η αφορμή είναι και πάλι η Μάνη και συγκεκριμένα οι Μανιάτες πειρατές! Ένα καλοκαίρι έπεσε στα χέρια μου η βιογραφία του Λυμπεράκη Γερακάρη, ενός διάσημου Μανιάτη πειρατή ο οποίος αρμένιζε στις θάλασσες μια ήταν με τους Βενετούς μια με τους Οθωμανούς, βρήκα τη ζωή του, την προσωπικότητά του συναρπαστική. Η Μάνη εκείνη την περίοδο αντιστεκόταν μα η γη της ήταν φτωχή δεν μπορούσε να θρέψει τα παιδιά της, έτσι πολλοί κατέφευγαν στη θάλασσα και όσοι έμεναν έβρισκαν τρόπους να επιβιώσουν που τους περιγράφω στο βιβλίο. Θεριά της θάλασσας, από εκεί προήλθε και ο τίτλος του βιβλίου. Σκεφτόμουν τον αγώνα για επιβίωση όλων αυτών των ανθρώπων, τις δυσκολίες τους, τις αγωνίες τους...

Ε: Από τις πρωτόλειες καστροπολιτείες της Μάνης στην περίτεχνη καστροπολιτεία της Βαλέτας, στη Μάλτα, και στους Ιωαννίτες Ιππότες, Μιλήστε μας λίγο γι' αυτό το άγνωστο κομμάτι της ιστορίας μας.

Α: Οι Ιωαννίτες Ιππότες μετά την κατάληψη της Ρόδου από τους Οθωμανούς, περιπλανήθηκαν για αρκετά χρόνια σε όλη την Ευρώπη ώσπου ο βασιλιάς της Ισπανίας τους παραχώρησε τα νησιά της Μάλτας. Η Βαλέτα πήρε το όνομά της από τον πρώτο Μάγιστρο των Ιπποτών και βρίσκεται σε ένα κομβικό σημείο της Μεσογείου σχεδόν στη μέση, μια θέση που επέτρεπε στους Ιππότες να κινούνται με ευκολία σε όλη τη Μεσόγειο. Οι Μανιάτες είχαν επαφές με τη Μάλτα άλλοτε καλές άλλοτε άσχημες. Τα Κύθηρα επίσης ήταν κομβικό σημείο, ένα από τα πιο σημαντικά θαλάσσια περάσματα, είναι ένα νησί που αγναντεύει σε τρία πελάγη.Οι Ιππότες αρχικά είχαν ευγενείς σκοπούς μα η οικονομική παρακμή τους ανάγκασε να αλλάξουν και να κουρσεύουν στις θάλασσες, οι Ιππότες έδωσαν και την αφορμή έναρξης του πολέμου ανάμεσα στους Βενετούς και στους Οθωμανούς για την κατάληψη της Κρήτης.

Ε: Κάπου ανάμεσα η Κρήτη, μήλον της έριδος ανάμεσα σε Οθωμανούς και Βενετούς. Και δεν μπόρεσα να μην θαυμάσω την ανατρεπτική μορφή που Εμμανουήλ Θαλασσινού, μέσα σ' αυτή την σύγκρουση. Δώστε μας κάποια στοιχεία για τον καταλυτικό του ρόλο στην ιστορία σας.

Α: Ο Εμμανουήλ Θαλασσινός είναι Κρητικός μόνο που η φτιαξιά του όπως λέει κι ο πατέρας του είναι αλλιώτικη, όταν οι υπόλοιποι Κρητικοί μάθαιναν να πιάνουν τα σπαθιά αυτός έπιασε τα πινέλα του, ήταν προικισμένος με ένα χάρισμα κι ο πατέρας του τον έστειλε στη Βενετία. Είναι ένας πράος, αθώος καλλιτέχνης μόνο που η ζωή πάντα τον φέρνει μπροστά σε δοκιμασίες, πρέπει να πάρει αποφάσεις, να υψώσει τη φωνή του μα δεν τα καταφέρνει πάντα. Η προσωπικότητά του θα εξελιχθεί, θα επιδείξει γενναιότητα και σοφία, θα απαρνηθεί πρόσωπα που αγάπησε βαθιά όπως η κόρη του η Αφροδίτη για την ευτυχία τους. Θα βρει την ευτυχία που του αξίζει στην τέχνη του.

Ε: Κι ο Θαλασσινός, δεν είναι ο μόνος που αξίζει την αμέριστη προσοχή μας. Έχετε δημιουργήσει πολύ ωραίους κι ολοκληρωμένους ήρωες στο έργο σας. Πώς μπαίνετε τόσο βαθιά στην αντρική ψυχολογία και μάλιστα μιας εποχής τόσο μακριά από τη δική μας;

Α: Κατά καιρούς έχω ασχοληθεί λόγω της δουλειάς μου με τον ανθρώπινο ψυχισμό, ο οποίος δεν γνωρίζει εποχή. Ο ανδρικός ψυχισμός σε αντίθεση με το γυναικείο είναι απλός, καθαρός. Ένα ναι είναι πάντα ναι δεν κρύβει πίσω του διλήμματα, αμφιβολίες που πρέπει να καθίσεις να σκεφτείς πολύ για να βγάλεις άκρη. Ο γυναικείος ψυχισμός είναι περίπλοκος, αλλά ταυτόχρονα σαγηνευτικός. Είναι δύσκολο να πεις με σιγουριά τι είναι αυτό που θέλει μια γυναίκα. Ο ίδιος ο Φρόιντ είχε πει το εξής:Η μεγαλύτερη ερώτηση που δεν έχει απαντηθεί ποτέ και που κι εγώ δεν έχω κατορθώσει να απαντήσω μετά από τριάντα χρόνια έρευνας, είναι: «τι θέλει μια γυναίκα;»

Ε: Φυσικά δεν θα μπορούσα να μην σας ζητήσω να μου μιλήσετε πιο αναλυτικά για τους δυο βασικούς σας ήρωες, τον Γρηγόρη και τον Αυγουστίνο. Πείτε μας, σαν να πρόκειται για δικούς σας ανθρώπους, για τις αρετές και τα ελαττώματά τους. Τι αγαπάτε και τι ξεχωρίζετε στον καθένα.

Α: Ο αφηγητής της ιστορίας ο Γρηγόρης είναι ένας χαρακτήρας που τον κουβαλούσα μέσα μου και του δόθηκε επιτέλους ο χώρος και ο χρόνος να βγει προς τα έξω. Είναι γενναίος, ευθύς, τολμηρός και σε μόνιμη αναζήτηση, καταλαβαίνει την αξία της μόρφωσης κι εκεί θα βρει την ευτυχία που αναζητούσε. Ο Αυγουστίνος είναι ένας άντρας που ανοίγει δρόμους, φιλόδοξος και τυχερός διότι από μικρή ηλικία έχει βρει τον προορισμό του, θέλει να γίνει ξυλοναυπηγός και κάνει τα πάντα για να γίνει όσο μπορεί καλύτερος. Έχει μια απίστευτη εσωτερική δύναμη, έχει ευγενική ψυχή και μπροστά στον έρωτα θυσιάζει τα πάντα δίχως δεύτερη σκέψη.

Ε: Όπου πόλεμος, εκεί κι ο έρωτας, μονομάχος! Στην ιστορία σας, προσωποποιείται με την όμορφη Αφροδίτη. Γιατί επιλέξατε να μοιράζεται ανάμεσα σε δύο άντρες, που ο καθένας την αγαπά και την διεκδικεί με τον δικό του τρόπο;

Α: Πήρε πολύ χρόνο στις γυναίκες ώστε να καταφέρουν να είναι ελεύθερες να διαλέξουν τον άντρα που θέλουν να περάσουν τη ζωή τους. Την εποχή εκείνη ήταν σίγουρο ότι δε θα διάλεγαν μόνες τους το μελλοντικό τους σύζυγο. Η Αφροδίτη δεν θα μπορούσε να ξεφύγει από αυτή την τακτική, άλλωστε η κακή σχέση που είχε με τη μητέρα της την έκανε να θέλει να φύγει μακριά της. Η Αφροδίτη αγάπησε έναν άντρα ποτέ δε μοίρασε την καρδιά της ανάμεσα σε δυο άντρες, δεν είναι ο τύπος της γυναίκας που δεν ξέρει τι θέλει. Αναζητά τον έρωτα και τον βρήκε στο πρόσωπο ενός ξυλοναυπηγού, του Αυγουστίνου. Τώρα το θέμα είναι πώς τη διεκδικούν αυτοί οι δυο, εκεί είναι και η ομορφιά της ιστορίας. Ο ένας χρησιμοποιεί όσα έχει κληρονομήσει από την οικογένειά του και ο άλλος μόνο την προσωπικότητα που ο ίδιος και η ζωή έφτιαξαν.

Ε: Αποτελεί η Αφροδίτη πρότυπο για τις γυναίκες τις εποχής της; Ποια είναι αυτά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της που θα μπορούσε να ταυτιστεί και μια σύγχρονη γυναίκα;

Α: Η Αφροδίτη δεν είναι μια γυναίκα της εποχής της,είναι μια διαχρονική γυναίκα που μάχεται για τα δικαιώματά της, για την αγάπη της. Ο πατέρας της, ο Εμμανουήλ Θαλασσινός ήταν πρωτοπόρος και φρόντισε να τη μορφώσει σαν να ήταν άντρας. Από τη στιγμή που η Αφροδίτη έχει τέτοια δύναμη στα χέρια αισθάνεται έτοιμη να διεκδικήσει τη θέση που της αξίζει.Είναι τολμηρή και έξω από πρότυπα, οι κινήσεις της, ο τρόπος που σκέφτεται, το θάρρος της, το θράσος μα και η υπομονή της θεωρώ ότι αντιπροσωπεύουν πολλές γυναίκες.

Ε: Πόσο εμπλεκόμενη είναι η ιστορία με τη μυθοπλασία, στο βιβλίο σας;

Α: Αγαπώ πολύ την ιστορία και προσπάθησα μέσα από τις σελίδες του βιβλίου να περιγράψω μια άλλη εποχή, να δώσω πληροφορίες δίχως να κουραστεί ο αναγνώστης. Δε σας κρύβω ότι δεν ήταν εύκολο. Υπήρξαν σημεία που ήθελα να βάλω και άλλες πληροφορίες, συνειδητοποίησα όμως ότι αυτό πιθανώς θα κούραζε. Προσπάθησα πολύ ώστε τα αληθινά ιστορικά στοιχεία να μην είναι σε βάρος του μύθου που έφτιαξα. Αληθινά πρόσωπα πρωταγωνιστούν στην ιστορία μαζί με φανταστικά, τα αληθινά ιστορικά γεγονότα μπλέκονται με το μύθο με έναν αβίαστο τρόπο. Ο αναγνώστης διαβάζοντας το βιβλίο θεωρώ ότι μαθαίνει αρκετά πράγματα για εκείνη την εποχή με έναν εύκολο τρόπο.

Ε: Πόσο επενδύσατε στην έρευνα; Χρονικά και ποσοτικά. Είναι η τεκμηρίωση, απαίτηση για τη συγγραφή ενός ιστορικού μυθιστορήματος;

Α: Διήρκεσε συνολικά εφτά μήνες, ήταν πολλά τα βιβλία που έπρεπε να διαβάσω ώστε να έχω μια ολοκληρωμένη εικόνα. Η βιβλιογραφία για τη συγκεκριμένη εποχή είναι μεγάλη, για παράδειγμα ο Γερακάρης Λυμπεράκης, αληθινό ιστορικό πρόσωπο, έχει μεγάλη πορεία στη συνέχεια. Η κατάκτηση του Χάνδακα δεν σταμάτησε ούτε και πτόησε τους Βενετούς, οι μάχες που έδωσαν μετά το 1669 είναι πολλές. Θεωρώ πως ναι πρέπει να τεκμηριώνεις όσα γράφεις, είναι σεβασμός προς τον αναγνώστη, δεν είναι σωστό να παραποιείς την ιστορία, πρέπει να την ενσωματώνεις με το μύθο αλλά η πραγματική ιστορία πρέπει να βασίζεται σε βιβλιογραφία.

Ε: Τι σας στέρησε και τι σας πρόσφερε η συγγραφή αυτού του βιβλίου;

A: Το μόνο που μου στέρησε πολλές ώρες ύπνου, τίποτα άλλο.Κυρίως μου χάρισε και είμαι ευγνώμων για αυτό.

Α: Θεωρώ ότι η περίοδος αυτή της ιστορίας είναι συναρπαστική, μπορώ να σας πω ότι ο λόγος που την επέλεξα ήταν ακριβώς για να την μάθουν όσοι θα διαβάσουν το βιβλίο.

E: Τι είναι αυτό που πολλές φορές αποκαλούμε έμπνευση; Την ορίζει πιο πολύ το τυχαίο ή το επιθυμητό;

Είναι μια μαγική στιγμή, έρχεται και φεύγει απρόσμενα, σημασία έχει να αδράξεις τη στιγμή.

Ε: Αρκεί η επιθυμία του συγγραφέα να πει την ιστορία του, για να δεσμευτεί και να κάτσει να τη γράψει; Τι σημαίνει ευθύνη απέναντι στο κείμενο;

Α: Όχι δεν αρκεί μόνο επιθυμία, η συγγραφή απαιτεί να αφιερωθείς, να απομονωθείς, πολλές φορές θα χρειαστεί να σβήσεις πράγματα που έχεις ήδη γράψει με κόπο, να τα αντικαταστήσεις με άλλα. Πιστεύω ότι είναι σημαντικό να είσαι συνεπής με τους ήρωες σου, να προσέχεις την προσωπικότητά τους. Τους ήρωες μου τους σκεφτόμουν πολύ, ακόμη και όταν δεν έγραφα, τους συμπονούσα, προσπαθούσα να φανταστώ τις επιθυμίες τους, τις αδυναμίες τους.

E: Υπήρξε στιγμή που θα θέλατε να εγκαταλείψετε την προσπάθεια; Κι αν ναι, τι είναι αυτό που το προκάλεσε;

A: Η συγγραφή είναι μεγάλη αγάπη, όχι δεν ένιωσα να θέλω να εγκαταλείψω υπήρξαν δύσκολες στιγμές, αλλά μην ξεχνάτε αυτό που σας είπα στην αρχή, είμαι από τη Μάνη, το πείσμα το φέρω στα γονίδιά μου!

Ε: Έχετε κάποιο δικό σας άνθρωπο με τον οποίο μοιράζεστε τους προβληματισμούς σας όταν γράφετε; Διαβάζει κάποιος ενδιάμεσα τα χειρόγραφα σας; Τα συζητάτε; Κάνετε διορθώσεις;

A: Ο άντρας μου είναι ο πρώτος ακροατής, ακούει με υπομονή αυτά που γράφω και φυσικά τα συζητάμε. Είναι αυστηρός κριτής και τον εμπιστεύομαι. Όταν κάποιος με πείσει με επιχειρήματα πάντα ακούω τη γνώμη του.

Ε: Κάνουν σύγκριση οι αναγνώστες σας το πρώτο σας βιβλίο με αυτό; Λαμβάνετε κριτική από ανθρώπους που έχουν διαβάσει το βιβλίο σας, καλή ή κακή; Πώς το διαχειρίζεστε αυτό το κομμάτι;

Α: Είναι δυο εντελώς διαφορετικά βιβλία, δεν έχουν κάτι κοινό μεταξύ τους ώστε να υπάρχει κάποια μορφή σύγκρισης.

Θεωρώ τον εαυτό μου τυχερό διότι τα μηνύματα που λαμβάνω είναι τόσο ενθαρρυντικά που με έκαναν να έχω ήδη ξεκινήσει το επόμενο βιβλίο μου. Δεν το περίμενα. Είναι ένα φανταστικό δώρο που μου επιφύλαξε η ζωή. Παίρνω μηνύματα από άγνωστους ανθρώπους, μου λένε τη γνώμη τους, ενδιαφέρονται να μάθουν για τα πραγματικά ιστορικά πρόσωπα του βιβλίου και μάλιστα πολλοί μου λένε ότι θα ήθελαν να μάθουν για το τί έγινε στις ζωές των ηρώων μου, πώς ακριβώς έζησαν. Μάλιστα ένας αναγνώστης μου έγραψε: ήταν μικρό, λίγο, ήθελα παραπάνω!

E: Ποιο ήταν το αγαπημένο σας βιβλίο σαν παιδί; και ποιο το βιβλίο που θα λέγατε πως σας παρακίνησε να ασχοληθείτε κι εσείς με τη συγγραφή;

A: Ο Δον Κιχώτης κι ο Ζορμπάς.

Ε: Ποιον συγγραφέα θαυμάζετε και γιατί; Ποιο βιβλίο θα θέλατε να είχατε γράψει;

A: Είναι πολλοί οι συγγραφείς που θαυμάζω, μα έχω μια ιδιαίτερη θέση για τον Καζαντζάκη.

E: Πιστεύετε στον ρόλο και στον λόγο ύπαρξης των ηλεκτρονικών βιβλίων, e-books; Θα βλέπατε ένα βιβλίο σας στο μέλλον, να διατίθεται μόνο μέσω διαδικτύου;

A: Πιστεύω στο ηλεκτρονικό βιβλίο, στην ιατρική για παράδειγμα επιβάλλεται, διότι έχεις τη δυνατότητα να έχεις μαζί όσα βιβλία θέλεις και κάθε φορά να μπορείς να τα συμβουλευτείς οπουδήποτε κι αν βρίσκεσαι. Στη λογοτεχνία όμως τα πράγματα είναι διαφορετικά, προσωπικά δημιουργώ μια σχέση με το βιβλίο που διαβάζω, θέλω να το ακουμπάω, να μυρίζω το χαρτί, να μπορώ να τσακίσω τη σελίδα, είναι ένας άλλος κόσμος.

E: Πώς βλέπετε τον ρόλο του BOOKIA.GR στην προώθηση του βιβλίου στην Ελλάδα, και πώς εκτιμάτε τις μέχρι τώρα παρεμβάσεις του;

A: Εκτιμώ αυτό που κάνετε και σας επαινώ για το χρόνο και τη διάθεση που έχετε. Οι πρωτοβουλίες που παίρνει το BOOKIA.GR φέρνει συγγραφείς και αναγνώστες σε επαφή το οποίο είναι σημαντικό. Ο χώρος του βιβλίου έχει αλλάξει τα τελευταία χρόνια, οιάνθρωποιμετιςνέεςτεχνολογίεςέχουν απομακρυνθεί από το διάβασμα, επίσης έχει αλλάξει και ο τρόπος που ενημερώνονται οι αναγνώστες για τις νέες κυκλοφορίες,τους νέους συγγραφείς.

E: Αποχαιρετίστε μας με μια αγαπημένη σας φράση από το βιβλίο σας.

Α: "Ονειρευόταν τη στιγμή που θα έμπαινε κι ο ίδιος σ’ ένα πλοίο για ν’ αρμενίσει σε άγνωστα, αχαρτογράφητα νερά".