Βιβλίο Ιστορία της άγνοιας
Συγγραφέας Peter Burke
Κατηγορία Δοκίμιο - Κοινωνικές Επιστήμες
Εκδότης Πατάκης
Συντάκτης-ρια Ελένη Γουρνέλου

Το διάβασες;
Πες τη γνώμη σου στο Bookia!
Βαθμολόγησε στο Bookia αυτό το βιβλίο και γενικά τα βιβλία που διαβάζεις!

Η πραγματικότητα δεν μπορεί να αγνοηθεί παρά μόνο με κάποιο τίμημα.
Και όσο περισσότερο επιμένει η άγνοια,
τόσο υψηλότερο και πιο τρομερό γίνεται το τίμημα που πρέπει να πληρωθεί.
- Άλντους Χάξλεϋ

Ο Άγγλος ιστορικός και συγγραφέας, Peter Burke¹, ομότιμος καθηγητής της Ιστορίας του Πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο του Cambridge, στο βιβλίο του «Ιστορία της Άγνοιας» (μτφ. Μενέλαος Αστερίου, εκδόσεις Πατάκη, 2023) διερευνά την κοινωνική και πολιτική άγνοια που, άλλοτε συνειδητά κι άλλοτε ασυνείδητα, διατρέχει την ιστορία επηρεάζοντας τον καθημερινό μας βίο… εν αγνοία μας. Κι αυτό γιατί η άγνοια είναι επιλεκτική, ως ένα βαθμό αθώα, κάποιες φορές αναγκαία, ίσως και καταστροφική αφού δεν περιορίζεται σ’ έναν και μόνο άνθρωπο, σε μια και μόνο συγκυρία. Στέκει διαχρονικά ακαταμάχητη ανεξαρτήτως της ιστορίας, της γεωγραφίας, του πολιτισμού και της κοινωνίας και διαφεύγει από ηγέτες, ειδικούς της επιστήμης, προφήτες και πολίτες χωρίς καμιά εξαίρεση.

Ο Burke δεν αφήνει καμία άγνοια ανεξήγητη ενώ, παράλληλα, παρουσιάζει και τις συνέπειές της διατρέχοντας την ιστορία από τον σκοτεινό Μεσαίωνα, τους ανθρωπιστές της Αναγέννησης, τους στοχαστές του Διαφωτισμού, τη Βιομηχανική Επανάσταση έως και τον σύγχρονο, υπερσυνδεδεμένο κόσμο με την πληθώρα των πληροφοριών. Μέσα από τα παραδείγματα που παραθέτει ο ιστορικός διαπιστώνουμε ότι η άγνοια, ακόμα και σήμερα, εξακολουθεί να τυλίγει τη γνώση σε μια κόλλα χαρτί. Μπορεί, μάλιστα, και να την εξαφανίζει ως ταχυδακτυλουργός γιατί, η γνώση όπως και η άγνοια, είναι μια ανθρώπινη κατασκευή².

Ποιοι είναι, όμως, οι παράγοντες που περιπλέκουν τη γνώση με την άγνοια; Σύμφωνα με τον Burke είναι: οι πεποιθήσεις, τα στερεότυπα, οι προκαταλήψεις, τα γνωστά άγνωστα αλλά και τα άγνωστα άγνωστα, η αήττητη, η αναπόφευκτη, η αποφασιστική, απρόσμενη, διορατική, εκούσια ή σχεδιασμένη άγνοια. Ο εθελοτυφλισμός, η ψευδαίσθηση, η επιμεριστική γνώση ή η άρνηση (το κόλλημα) που συνθέτουν την «ευδαιμονία της άγνοιας» με περισσότερη ευκολία από εκείνη της γνώσης εξαιτίας των καλοθελητών για τη διάδοσή της³. Άλλωστε, η γνώση απαιτεί κόπο ενώ, η άγνοια, απαιτεί ταχύτητα. Ο φιλόσοφος Ρολς επιχειρηματολογούσε υπέρ ενός «πέπλου της άγνοιας». Τι εννοούσε, όμως, ως πέπλο; Την τυφλότητα απέναντι στη φυλή, την τάξη, το έθνος ή το φύλο⁴. Κάτω από αυτό το «πέπλο», ελήφθησαν αποφάσεις που διαμόρφωσαν διαχρονικά την πολιτική, τον πολιτισμό, την επιστήμη, την κοινωνία και την ιστορία.

Ας αναρωτηθούμε ποιοι έγραψαν για τις επιστήμες ή τον πολιτισμό; Ποιοι σχεδίασαν τους χάρτες και με ποιες γνώσεις; Υπήρχε ή, μήπως υπάρχει ακόμα, «γυναικεία άγνοια», «ταξική άγνοια», «επιχειρηματική άγνοια», «πολιτισμική άγνοια» και μια σειρά άλλων επί μέρους αγνοιών που κατασκευάζουν τη «γνώση»; Ο ανθρωπολόγος Ερικ Γούλφ έγραφε ότι η αποδεκτή και τεμπέλικη ιστορία του πολιτισμού είναι μια ιστορία όπου «η αρχαία Ελλάδα γέννησε τη Ρώμη, η Ρώμη γέννησε τη χριστιανική Ευρώπη, αυτή με τη σειρά της την Αναγέννηση κι εκείνη τον Διαφωτισμό, τη δημοκρατία και τη βιομηχανική επανάσταση. Οι ΗΠΑ γέννησαν τα ανθρώπινα δικαιώματα, την ελευθερία και την επιδίωξη της ευτυχίας»⁵. Σύμφωνα με αυτή την αφήγηση, αποκλείονται οι Άραβες γεωγράφοι και το δημοσιευμένο μαζί με χάρτες έργο τους. Τα σπουδαία κέντρα πολιτισμού της Ανατολής, οι μαθηματικοί της Αλεξάνδρειας, η Μεσοποταμία, η Κίνα, το Αφγανιστάν, η Αφρική, οι καλλιεργητές γης στο Μεξικό, η βοτανική, οι τοιχογραφίες στις σπηλιές του Λασκώ και της Αλταμίρα, οι αστρονομικές γνώσεις σε κοινωνίες προ γραφής και, προφανώς, οι διαφορετικές από τον χριστιανισμό θρησκείες, γλώσσες, ήθη και έθιμα που άκμαζαν εκτός δύσης και που, εντελώς τυχαία(!), δεν αποτέλεσαν μέρος της ιστορικής αφήγησης για αιώνες.

Το βιβλίο έγινε για δυο είδη ανθρώπων όπως αναφέρει ο Burke στην εισαγωγή του: Το αναγνωστικό κοινό που, είναι συνδυασμός γνώσεων και αγνοιών, τους ιστορικούς αλλά και τους επιστήμονες άλλων κλάδων. Για να γράψει αυτό το βιβλίο ο Burke χρειάστηκε πολλών φίλων και συναδέλφων τις γνώσεις αλλά, ομοίως, και τις συμβουλές τους που, κι αυτές, είναι συμπλήρωμα της γνώσης. Μη ξεχνάμε ότι στη ζωή δεν είμαστε μόνοι. Προηγήθηκαν, συμπορεύονται κι ακολουθούν άλλοι. Η γνώση, όπως και η άγνοια, είναι ένα διαχρονικό δάνειο. Το ίδιο και η ερμηνεία της ιστορίας.

Ο συγγραφέας αναρωτιέται αν, σήμερα, η τεχνολογία κατάφερε να περιορίσει την άγνοια. Δεν είμαστε στην εποχή του τηλέγραφου, του fax, του σταθερού τηλεφώνου ή του απλού ταχυδρομείου. Οι ταχύτητες για τη διάδοση της γνώσης είναι διαφορετικές. Παρ’ αυτά, η γνώση τείνει να γίνεται ολοένα και πιο εξειδικευμένη, περιοριστική ή και ψεύτικη (fake news). Τι ρόλο παίζει η google, τα media, οι influencers και το AI στη διάδοση της γνώσης; Υπάρχει περισσότερο ή λιγότερο «ενεργητική άγνοια» στους ιθύνοντες (επιστήμονες, πολιτικούς, δημοσιογράφους, ιστορικούς, μεσάζοντες κλπ) και στους πολίτες; Ποιοι και με ποιο τρόπο ελέγχουν και διοχετεύουν τη γνώση; Ποιοι έχουν πρόσβαση σε αυτή μέσω της τεχνολογίας και ποιοι αποκλείονται; Παραμένει η άγνοια χρήσιμη κι αν ναι, «Χρήσιμη για ποιόν;»⁶

Ο Burke αναφέρεται με παραδείγματα στην άγνοια των κυβερνώντων αλλά και των κυβερνωμένων. Στην προώθησή της ως πολιτική στρατηγική με στόχο την παραπλάνηση, τη συνωμοσιολογία ή και την κατασκοπία. Την άγνοια που διακινείται - εσκεμμένα στους μεγάλους οργανισμούς, στους τομείς της οικονομίας, της υγείας (βλ. επιδημίες), των επιχειρήσεων, της ασφάλειας, της καθυστέρησης επίλυσης και κατανόησης προβλημάτων της κοινωνίας αλλά και στην αδυναμία αξιολόγησής τους. Για την καλλιέργεια της άγνοιας επιστρατεύονται ενίοτε ο φόβος του Άλλου, οι αποδιοπομπαίοι τράγοι της ιστορίας, η παραφιλολογία, η παραπληροφόρηση κ.α. μέσα που, είναι δυνατόν, να προκαλέσουν αισθήματα ρατσισμού, αποκλεισμού, πολέμους, γενοκτονίες, κατάλυση των δημοκρατικών θεσμών και άνοδο απολυταρχικών καθεστώτων⁷.

Από την άλλη οι άνθρωποι, συνήθως, γνωρίζουν αυτά που τους είναι απαραίτητα για να βιοποριστούν κι αυτό γίνεται από ανάγκη ή από συνήθεια. Στο παρελθόν αναγνώριζαν με περισσότερη ευκολία τα φυτά και τους θάμνους για να επιβιώσουν. Σήμερα, γνωρίζουν τον τύπο του κινητού τηλεφώνου τους, την ταχύτητα του υπολογιστή, τα gadgets, τη μάρκα του αυτοκινήτου, την άνοδο/κάθοδο των μετοχών στα χρηματιστήρια αλλά και την κρυφή ζωή ανθρώπων που δε θα γνωρίσουν ποτέ και οι οποίοι βρίσκονται στην άλλη άκρη της γης.

Το βιβλίο του P. Burke είναι μια πολιτική ιστορία της άγνοιας. Ένα απολαυστικό και πλούσιο σε άγνωστες πληροφορίες πόνημα που φέρει πρωτότυπη σκέψη και κομίζει παραδείγματα για το τι τελικά είναι «το ανθρώπινο». Ως φάρμακο για την καταπολέμηση της άγνοιας, ο συγγραφέας προτείνει το δημιουργικό σχολείο, την παιδεία, τη σύνδεση γνώσης και ζωής, τον πολιτισμό και οπωσδήποτε την κριτική σκέψη που παραμερίζει την αποστήθιση και τη μηχανιστική μάθηση και καλλιεργεί την κουλτούρα της σύνθεσης.

_____

Η Ελένη Γουρνέλου είναι απόφοιτος του Τμ. Ευρωπαϊκού Πολιτισμού & Κοινωνική Ανθρωπολόγος. Εργάζεται στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου κι  έχει συνεργαστεί ως παραγωγός με ραδιοφωνικούς σταθμούς.

¹ Peter Burke: ιστορικός, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου του Cambridge. Έχει συγγράψει μεγάλο αριθμό βιβλίων, όπως τα «A Social History of Knowledge» και «A Social History of Knowledge ΙΙ» (Polity Press) ενώ το νέο του βιβλίο θα τιτλοφορείται «A Social History of Ignorance».
² Σελ. 275 ο Burke αναφέρεται στην ‘μετά-αλήθεια’ και τη ‘παραπληροφόρηση’ στο διαδίκτυο.
³ Σελ. 270 Η εφημερίδα του Ρούπερτ Μέρντοχ The Australian υποστηρίζει ακόμα την άρνηση της παγκόσμιας υπερθέρμανσης, όπως και οι τηλεοπτικοί σταθμοί του Sky News & Fox news.
⁴ Σελ. 22 στο βιβλίο
⁵ E.Wolf, Europe and the People without History (Μπέρκλει, 1982), σ. 5
⁶ Σελ. 23 στο βιβλίο
⁷ Σελ. 277-278, όπως παραπάνω