Ενδιαφέρουσα ιστορία, καλογραμμένη, δοσμένη με όμορφο τρόπο και αρκετά σφιχτοδεμένη πλοκή.

Η Μελιχιώ Κωστούλα ζει σ’ ένα φτωχό καπνοχώρι του Βόλου το 1910 και κάνει όνειρα να ξεφύγει από τη δύσκολη και απάνθρωπη καθημερινότητά της. Δουλεύει σε καπναποθήκη στην πόλη ως ξεφυλλίστρια κι ο στοιβαδόρος Λαυρέντης στηρίζει τα όνειρά της. Στην εντελώς αντίθετη πλευρά της ζωής έχουμε την πάμπλουτη οικογένεια του καπνέμπορου και μεγαλοτσιφλικά Νικήτα Κοντόπουλου που μεγαλώνει τις τρεις κόρες και τον μοναχογιό του στα πούπουλα. Ποιος θέλει το κακό αυτών των παιδιών και γιατί; Ποιος κλείνει ανίερες συμφωνίες για ιδιοτελείς σκοπούς και με τι κίνητρα; Θα ευοδωθεί η συμφωνία ή μήπως η μοίρα αναλάβει εγκαίρως τα ηνία;

Η Γιώτα Γουβέλη μάς ταξιδεύει στη Θεσσαλία του 1910, σε μια εποχή πολιτικών, εργατικών, κοινωνικών και εκπαιδευτικών ζυμώσεων για τον τόπο και πλάθει μια ενδιαφέρουσα πυκνή πλοκή γεμάτη ρεαλισμό και τεκμηριωμένα γεγονότα. Η ιστορία ξεκινάει το 1910 με μια σατανική συμφωνία: να πεθάνουν και τα τέσσερα παιδιά του Νικήτα Κοντόπουλου. Ποιος δίνει την εντολή και ποιος θα την πραγματοποιήσει; Ποιος είναι τόσο απελπισμένος από την απάνθρωπη δουλειά στα καπνά που να δεχτεί να διαπράξει ένα τέτοιο έγκλημα; Κι έτσι επιστρέφουμε στο 1908, όπου γνωρίζουμε τις οικογένειες Κωστούλα και Κοντόπουλου, τις ταξικές και οικονομικές τους διαφορές, τη σκληρή από τη μια και τρυφηλή από την άλλη ζωή, τις δυσκολίες, τα προβλήματα, τα εμπόδια, την απελπισία, την κακοποίηση, τις προδοσίες που βιώνουν τα μέλη τους. Στο φτωχό καπνοχώρι εργάζεται σκληρά ο Ζήσης Κωστούλας με τη γυναίκα του («… ένα ξερό κορμί μαθημένο στον παιδεμό», σελ. 210) και τη δεκαεξάχρονη κόρη τους, Μελιχιώ, εκ του αρχαίου ελληνικού ονόματος Μελία και του τούρκικου Μιλιχά που σημαίνει γλυκιά. Η μάνα της όμως που βλέπει τα καμώματά της, μέλι και οχιά την αποκαλεί. Ζουν υποταγμένοι στη θέληση των τσιφλικάδων και δυστυχώς, πότε κακές σοδειές, πότε δάνεια για τα καλλιεργητικά, πότε κακοτυχίες, τα δάνεια έχουν φτάσει στον θεό. Κι ας απελευθερώθηκε η Θεσσαλία είκοσι χρόνια πριν, τίποτα δεν άλλαξε στην κατάστασή τους, παρά μόνο ο αφέντης, ο οποίος πλέον έχει και το δικαίωμα να τους διώξει από τα πατρογονικά τους με οποιαδήποτε αφορμή. «Πώς περνάει ο καιρός. Οι έγνοιες, το αδιάκοπο χερομάχημα μέρα μπαίνει μέρα βγαίνει έκαναν τον χρόνο να κυλάει μέσα από τα χέρια της σαν το νερό» (σελ. 119).

Η Μελιχιώ φυσικά και θέλει να φύγει απ’ αυτήν τη μιζέρια, ντρέπεται «για τα παλιόρουχα, για τη φτώχεια της, για τη μυρωδιά του καπνού που ξερνούσε ο ιδρώτας της» (σελ. 21). Ανεβοκατεβαίνει στη δουλειά της με το τρένο, χαζεύει τα κτήρια της πρωτεύουσας, τους δρόμους, τους ανθρώπους. Καταλαβαίνει πως τίποτα δε θα αλλάξει κι ας αρχίζουν να κινητοποιούνται οι καπνεργάτες για καλύτερες συνθήκες εργασίας, γνωρίζει τη σκληρή πλευρά της ζωής μέσα από γεγονότα που τη σημαδεύουν, την ατσαλώνουν και τη γεμίζουν μίσος απέναντι στους τσιφλικάδες. Ο έρωτάς της με τον Λαυρέντη τη στηρίζει και τη γεμίζει ελπίδες, η ζωή τους όμως κάθε άλλο παρά στρωμένη είναι. Δυσκολίες και εμπόδια, φτώχεια και ανέχεια αλλά και τα ιστορικά γεγονότα θα είναι τα κύρια χαρακτηριστικά που ή θα τους κρατήσουν χώρια ή θα τους ενώσουν για πάντα. Η ιστορία έχει πολλές ανατροπές και οι αλληλεπιδράσεις είναι καλοσχεδιασμένες και άκρως ρεαλιστικές, με αποτέλεσμα η ιστορία να ξεκινάει αλλιώς και διαφορετικά να καταλήγει. Προσεγμένες και τεκμηριωμένες είναι οι περιγραφές της καπνοπαραγωγής και της μεταξουργίας, οι διάφορες θέσεις εργασίας, οι αγροτικές δουλειές, η καπνοκαλλιέργεια και τα προβλήματά της. Και τι τραγική ειρωνεία: «Φυματοδότρα, ωραία λέξη για να πεις πώς γίνεται φθισικός κανείς…» (σελ. 10).

Από την άλλη έχουμε τα αδέλφια Κοντόπουλου, με τον Νικήτα να έχει τη διαχείριση της περιουσίας, μιας και ο πατέρας τους δεν έκρινε τον Βλάση κατάλληλο. Και πράγματι, ο τελευταίος παντρεύτηκε τη Βιργινία, κόρη μεγάλου και τρανού καπνέμπορου στο Κάιρο, για να της ξεκοκαλίσει την περιουσία. Ως γνήσιος μπον βιβέρ και τεμπέλης έκανε μια σειρά από λάθος χειρισμούς, με αποτέλεσμα να εξανεμιστούν τα λεφτά και να ζουν από την ελεημοσύνη του αδελφού του σε ένα κάπως άνετο σπίτι. Ο Βλάσης είναι ο κλασικός κακός χαρακτήρας της ιστορίας που επηρεάζει με τις πράξεις του πολλές εξελίξεις, είναι γυναικάς και αδιαφορεί για τη σύζυγό του, η οποία αρχίζει να χάνει την ψυχραιμία και τη λογική της, βλέποντας τον εαυτό της να ξεπέφτει τόσο τραγικά. Ο Νικήτας Κοντόπουλος, παντρεμένος με την Ταρσίτσα, χειρίζεται σωστά την περιουσία, προσπαθεί να τη μεγαλώσει με δίκαιους και νόμιμους τρόπους και απολαμβάνει τα παιδιά του, τη Θέκλα, την Έλλη, την Καλλιόπη και τον Κωστή. Στη ζωή τους μπαίνει η Μελιχιώ ως παραμάνα και η ιστορία απογειώνεται.

Αυτή είναι μόνο η αρχή μιας ιστορίας γεμάτης ανατροπές και απρόσμενες εξελίξεις που κλιμακώνουν την αγωνία, την ένταση και το σασπένς από σελίδα σε σελίδα. Ολοκληρωμένοι χαρακτήρες που αλλάζουν και επηρεάζονται δρουν σε μια εποχή όπου οι καπνεργάτες αρχίζουν να διεκδικούν τα δικαιώματά τους και ξεσπάνε οι μεγάλες καπνεργατικές απεργίες του Βόλου (1908-1911). Τα γεγονότα των τριών απεργιών αλλά και η εξέγερση του Κιλελέρ είναι ένα προσεγμένο, τεκμηριωμένο ιστορικό φόντο που αναπτύσσεται εύληπτα και χωρίς να δυσχεραίνει τη ροή της ανάγνωσης. Η συγγραφέας, μέσα από συζητήσεις και μαρτυρίες των ηρώων του βιβλίου, αναβιώνει τα τραγικά εκείνα γεγονότα δίνοντας αξιομνημόνευτη αληθοφάνεια στο κείμενο. Πολλές φορές κάποια γεγονότα που γνωρίζω λίγο ή πολύ τα προσπερνώ όταν τα συναντώ σχεδόν αυτούσια σε ένα μυθιστόρημα, η γραφή όμως της κυρίας Γουβέλη με κράτησε από την αρχή ως το τέλος των ελάχιστων παρένθετων αφηγήσεων κι αυτό είναι κάτι που δύσκολα καταφέρνει ένας συγγραφέας. Η ματιά της είναι ακριβοδίκαιη και καταφέρνει να εισχωρήσει σωστά στην ψυχολογία όσων παρίστανται, όσων ακούνε τα περιστατικά, όσων επηρεάζονται από αυτά. Ποιοι λοιπόν οδήγησαν τις εξελίξεις στο Κιλελέρ του 1910; Ήταν δημαγωγοί και επαναστάτες ή καταπιεσμένοι φτωχοί εργάτες; Και τι συνέβη αργότερα στη δίκη τους; Εξίσου συναρπαστική είναι και η ίδρυση του Παρθεναγωγείου Βόλου το 1908, με τον γοητευτικό Αλέξανδρο Δελμούζο («…έναν απόστολο του μαλλιαρικού φρενοκομείου», σελ. 253) να είναι το αντικείμενο συζήτησης μεταξύ των εργατριών. Τα Αθεϊκά του 1911 επίσης εντάσσονται σωστά στην καθημερινότητα της οικογένειας Κοντόπουλου και μου χάρισαν άφθονες πληροφορίες και σωστή οπτική γωνία για το κοινωνικό και οικονομικό status quo της εποχής.

Όλα αυτά δείχνουν πως η συγγραφέας έχει δουλέψει πολύ πάνω στο θέμα της, χωρίς ταυτόχρονα να χάνει το ταλέντο της ή να παρασύρεται από την ορμή των εξελίξεων και να αποπροσανατολίζεται με τις ζωές των χαρακτήρων της. Μια ιστορία που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί απλά ρομαντική και να είναι γεμάτη κλισέ του είδους μετατρέπεται σε ένα στιβαρό ιστορικό και κοινωνικό μυθιστόρημα, χωρίς περιττές σελίδες, πλατειασμούς, ατέλειωτες σκέψεις ή σχοινοτενείς ερωτικές σκηνές. Μέσα από τις σελίδες του μυθιστορήματος ξεπηδούν και φωτογραφίζονται αδρά ενδιαφέρουσες σκέψεις γύρω από τις δύσκολες κοινωνικές και οικογενειακές συνθήκες που βίωναν οι γυναίκες στις αρχές του 20ού αιώνα, όπου ο πατέρας και στη συνέχεια ο μεγάλος αδελφός αποφασίζουν γι’ αυτές, δεν προχωράνε ποτέ στο γυμνάσιο, είναι καταπιεσμένες από παντού, οπότε σε δεύτερο επίπεδο αρχίζουν οι σκέψεις για το αν πρέπει γενικότερα ο άνθρωπος να σκύβει το κεφάλι ή να επαναστατεί, να διεκδικεί το δίκιο του ή να καταπίνει την πικρία του. Δεν πρέπει να ξεσηκωθεί απέναντι σε ό,τι τον προσβάλλει, τον μειώνει, τον σκοτώνει είτε σε επαγγελματικό είτε σε οικογενειακό είτε σε ατομικό επίπεδο; Πάνω σε αυτό κουμπώνουν και οι αντιδράσεις των εργατών που οδήγησαν στο Κιλελέρ του 1910 κι έτσι το μυθιστόρημα δείχνει πως είναι αφιερωμένο σε όσους γεννήθηκαν στη λάθος μεριά του κόσμου, είτε φτωχοί εργάτες είναι αυτοί είτε γυναίκες. Και ποια είναι η δάδα που θα ανάψει το σπίρτο της διαφοράς; Η μόρφωση, εξ ου και στην πορεία της ανάγνωσης δε σταματούν να συγκρούονται οι μαγγανείες και τα μυθεύματα των απλών χωρικών που στηρίζονται στη μαμή για την υγεία τους και στις μάγισσες για τη βελτίωση της ζωής τους, με την επιστήμη.

«Η παραμάνα» της Γιώτας Γουβέλη είναι μια τρυφερή μα και σκληρή, ανατρεπτική, καλοδουλεμένη ιστορία γεμάτη συγκρούσεις, προδοσίες, έρωτα και διαρκείς ανατροπές, με το αρχικό ερώτημα περί εκτέλεσης των τεσσάρων δολοφονιών να περιπλέκεται όσο προχωράμε, γιατί εμφανίζονται αρκετοί χαρακτήρες που θα μπορούσαν είτε να δώσουν την εντολή είτε να σκοτώσουν. Ποιοι είναι οι πραγματικοί ένοχοι όμως αποκαλύπτεται σε κατάλληλο σημείο που πυροδοτεί εξελίξεις και γεγονότα που φέρνουν το μυθιστόρημα σε εντελώς άλλο επίπεδο, επίσης γεμάτο αγωνία και αποκαλύψεις. Παραστατικοί διάλογοι, καλοδουλεμένα πραγματολογικά στοιχεία, σωστό ιστορικό φόντο, άρτια σχεδιασμένη πλοκή, αληθινοί χαρακτήρες, ακριβοδίκαιη παρουσίαση γεγονότων, μελετημένα ψυχογραφήματα είναι μερικά μόνο από τα θετικά χαρακτηριστικά ενός μυθιστορήματος που με ξενύχτησε και με αποχαιρέτησε μ’ ένα γλυκόπικρο χαμόγελο.