Θοδωρής Παπαθεοδώρου «Μικρασία-Εκδόσεις Ψυχογιός

Γράφει η Μάγδα Παπαδημητρίου-Σαμοθράκη

Φέτος κλείνουν εκατό χρόνια από την Μικρασιατική καταστροφή. Ήρθαν κυνηγημένοι, ρακένδυτοι, όμως με μια μεγάλη περιουσία στην ψυχή τους: μουσική, τραγούδια, γεύσεις, αρχοντιά, μνήμες, αγάπη για τη μητέρα Ελλάδα. Εδώ βρήκαν ότι δεν ονειρευόντουσαν. Περιθώριο, βρισιές, εκμετάλλευση. Μεγαλωμένη στην Κατερίνη, με ακούσματα και αφηγήσεις από ανθρώπους που ήρθαν από τους μαρτυρικούς τόπους του Πόντου και της Μικρασίας, συγκινούμαι και οργίζομαι ακούγοντας κατάπτυστες λέξεις όπως Τουρκόσποροι, Τουρκομερίτες. Προτείνω τους κακόψυχους λοιπόν εξ’ αρχής να διαβάσουν τούτο το βιβλίο, για να μάθουν την ιστορία μέσα από τη λογοτεχνία. Γιατί δεν ξέρω ειλικρινά αν βρίζουν από ιστορική άγνοια ή νομίζουν ότι έχουν μόνο αυτοί το Εθνόσημο. Ότι υπάρχει μέτρο στο ποιος είναι περισσότερο Έλληνας ή περισσότερο πατριώτης από τον άλλο. Ίσως λοιπόν να μη γνωρίζουν πως οι Μικρασιάτες της Καππαδοκίας, του Ικόνιου και της υπόλοιπης ενδοχώρας ένιωθαν και ήταν Έλληνες μέχρι τα μύχια της ψυχής τους. Πως επιβίωσαν και άντεξαν έχοντας πάντα ψηλά την χριστιανική πίστη και το ελληνικό φρόνημά τους. Πώς ήταν εξαιρετικά δύσκολο να βρεθούν Ελλαδίτες ή Ρωμιοί δάσκαλοι για να διδάξουν τη γλώσσα, και όσοι ήταν τυχεροί και μπορούσαν, έστελναν ένα τουλάχιστον από τα παιδιά τους να σπουδάσει στα Πατριαρχικά οικοτροφεία και σχολεία της Πόλης. Γι αυτό οι περισσότεροι δεν έμαθαν ελληνικά, μα η γλώσσα δεν ορίζει τη βαθιά ελληνική συνείδηση, που έμεινε ακλόνητη στο πέρασμα των αιώνων.

Πολλά βιβλία έχουν γραφεί για τη Μικρασία στο παρελθόν. Δεν τα έχεις διαβάσει; θα μου πουν κάποιοι. Δεν τα βαρέθηκες; Δεν τα έμαθες; Ανήκουν στο παρελθόν, θα μου πουν άλλοι. Προχωρούμε μπροστά. Μα, αν δεν ξέρουμε την ιστορία, το παρελθόν θα είμαστε μισοί. Αυτή η αλυσίδα δεν πρέπει να σπάσει: Παρελθόν-παρόν-μέλλον. Αλλιώς, θα μας ξεγελούν όσοι εκμεταλλεύονται, χρόνια τώρα τούτον τον τόπο. Με ανυπομονησία λοιπόν περίμενα να εκδοθεί η «Μικρασία», το τραγούδι του αποχαιρετισμού, του Θοδωρή Παπαθεοδώρου από τις εκδόσεις Ψυχογιός. Ήμουν σίγουρη πως θα μάθω πολλά περισσότερα από τη γραφή του, αφού τον ακολουθώ από τις αρχές σχεδόν της συγγραφικής του καριέρας και είμαι κάθε φορά σίγουρη πως δεν θα με απογοητεύσει.

Έχοντας λοιπόν τη μουσική τους στ’ αυτιά μου, βλέποντας να χορεύουν τον Κόνιαλη, τα βαλσάκια και τα απτάλικα, ξεκίνησα το υπέροχο συγγραφικό ταξίδι στη Μικρασία. Φώκαια, Σμύρνη, Αϊδίνι, Καππαδοκία, Αθήνα. Πεντακόσιες σελίδες γεμάτες μικρασιάτικο άρωμα, πόνο, διωγμούς, τραγούδι, γεύσεις. Ένα ατέλειωτο ταξίδι, θαρρείς ο συγγραφέας, με πήρε από το χέρι και με περπάτησε στο σπίτι της οικογένειας Παπάζογλου στη Φώκαια, στο φραγκομονάστηρο και το σκλαβοπάζαρο, στο μπορντέλο της κιορ Ταρούς στα σοκάκια, στις σπηλιές της Καππαδοκίας, στις στοές, στα μπουντρούμια, στα καφέ σαντάν, στα καφέ αμάν, στην Ευρωπαϊκή οδό, στους μαχαλάδες, τούρκικους, ρωμαίικους, φραγκολεβαντίνους, στα Χιώτικα και τα περίφημα «σπίτια». του Άγιου Κωνσταντίνου.

Η Αννιώ, η Αννέτ, η Αϊνούρ, η Άννα Παπάζογλου, είναι η πρωταγωνίστρια του βιβλίου, που από την ευτυχισμένη και την ανέμελη ζωή της Φώκαιας, καταλήγει μέσα στον βούρκο, την ταπείνωση και τον εξευτελισμό. Εκεί γνωρίζει παιχνιδατόρους, όπως τον Γυάλα, με λαούτα, σαντούρια και βιολιά, τραγουδά καρσιλαμάδες και αμανέδες, κι από τα σκοτεινά καταγώγια φτάνει να τραγουδά σε μαγαζιά που δεν ονειρευόταν ποτέ χάρη της μαγευτικής φωνής της. Μέσα από τα παθιάρικα τραγούδια της μου έμαθα πράγματα και γεγονότα που δεν γνώριζα. Με μετέφερε όλο τον πόνο του ξεριζωμού.

Μέσα από την Αννιώ αλλά και τη δυνατή πέννα του συγγραφέα, έρχονται στην επιφάνεια συναισθήματα όπως της απώλειας, του πένθους, της μη διαχείρισης μιας διαφορετικής άγνωστης ζωής, καθώς και ψυχικά ανεπανόρθωτα τραύματα, τα βιώνουν οι αναγνώστες μέχρι τέλους. Διαβάζοντας το, οι απόγονοι των ξεριζωμένων Μικρασιατών, θα ζωντανέψουν δυνατές οι μνήμες, προκαλώντας τους έντονα συναισθήματα. Άλλωστε οι μνήμες αυτού του μαρτυρικού παρελθόντος δεν ζουν μέσα μας μόνο σαν θύμησες γεγονότων αλλά μας έχουν μπολιαστεί, ως μια εσωτερική κληρονομιά.

Μετά την αφήγηση της Αννιώς, ξεδιπλώνονται σιγά-σιγά οι υπόλοιποι χαρακτήρες, ώστε να μας καθηλώσει η δράση, η αγωνία, οι εικόνες, όπως πολύ καλά γνωρίζει ο Παπαθεοδώρου να οδηγεί τους αναγνώστες του. Γνωρίζουμε την αδελφή της Αννιώς, τη Φροσούλα με το λειψό πόδι, τη μαντάμ Ταρούς και τους άντρες της, τον Ντενίμ Πασά, τον αδελφό της τον Προκόπη, τους γονείς της, την νονά και τη γιαγιά της, που της έμαθε τα τραγούδια, τον δάσκαλο Ιωάννη Καβακλή, τον Γιάννο της, όπως τον αποκαλούσε, που θυσιάστηκε για να δει την Ελλάδα λεύτερη, τον παπά-Γιώργη και τον διευθυντή του Ελληνικού Ορφανοτροφείου που βασανίστηκαν μέχρι θανάτου.

Ο Θοδωρής Παπαθεοδώρου κάθε φορά που καταπιάνεται με ένα βιβλίο, το ερευνά σε βάθος, οι πηγές του πάντα αξιόπιστες, η διάλεκτος και το λεξιλόγιο πιστά πάντα γραμμένο με τον τόπο που καταπιάνεται. Ομολογώ πως τον θαυμάζω γι’ αυτό του το κατόρθωμα. Σε κάθε του μυθιστόρημα ψάχνει να βρει πίσω από την γνωστή ιστορία, που οι περισσότεροι γνωρίζουμε, μια άγνωστη που ανεβάζει την αδρεναλίνη και καθηλώνει τον αναγνώστη, μέχρι τέλους. Πόσοι γνωρίζουμε για τη σφαγή της Φώκαιας το 1914 εκτός αυτών που κατάγονται από εκεί και άκουσαν ιστορίες από τους προγόνους τους; Η συγκλονιστική ιστορία της Αννιώς Παπάζογλου, του αγριμιού στα μικράτα της, θα σας ξενυχτίσει , αγωνιώντας για το τέλος. Τα ερωτήματα για την τύχη των δυο αδελφών θ’ απαντηθούν στο τέλος, έτσι ώστε να μείνει στη μνήμη σας ως ένα ακόμη δυνατό μυθιστόρημα του Θοδωρή Παπαθεοδώρου. Μέχρι το επόμενο. Καλοτάξιδο να είναι!

«Όταν το αγρίμι κοιμάται δε σημαίνει πως σαν ξυπνήσει δε θα σε δαγκώσει»

«Έλληνες είμαστε και ήρθαμε εδώ, σε τούτα τα χώματα χιλιάδες χρόνια πριν από τους Αγαρηνούς»

«Τη συνείδηση του ανθρώπου δεν την ορίζει μόνο η γλώσσα. Το περισσότερο η ψυχή την ορίζει. Κι εμείς ξέρουμε καλά πόσο ρωμέικη είναι η ψυχή σας….»

«Σύμμαχοι υπάρχουν όσο υπάρχουν συμφέροντα. Και τα συμφέροντα της Ιταλίας αυτή τη στιγμή είναι αντίθετα με τα δικά μας»

«Η μισή Ελλάδα έρχεται, παιδί μου. Η άλλη μισή αναθεματίζει δυστυχώς»

«Μακάρι, γιατί κάθε έθνος δεν μπορεί να νικήσει σε πόλεμο τον εξωτερικό εχθρό όταν το εσωτερικό του τρώγεται από το σαράκι της διχόνοιας»

Η Αννιώ γεννήθηκε στη Φώκαια της Μικράς Ασίας το 1899. Τι συνέβη και μεταμορφώθηκε από νιόβγαλτο κορίτσι σε μαντινούτα (μετρέσα); Αγάπησε; Πληγώθηκε; Ευχαριστήθηκε; Ωρίμασε; Επέζησε; Πώς άλλαξε η ψυχολογία της; Τι απέγινε η οικογένειά της και οι όμορφες αναμνήσεις από μιαν ανέμελη ζωή; Ο Θοδωρής Παπαθεοδώρου καταθέτει το δικό του στεφάνι στο ηρώο των νεκρών του 1922.

Ελάχιστα πράγματα είναι γνωστά για τη σφαγή της Φώκαιας το 1914 και στο μυθιστόρημα βιώνουμε τα σημαντικότερα γεγονότα που οδήγησαν σ’ ένα από τα πρελούδια της μικρασιατικής καταστροφής μέσα από την καθημερινότητα του πλούσιου και ξακουστού εμπόρου Αριστείδη Παπάζογλου, λάτρη της αρχαιολογίας. Είναι ένας άντρας σεβαστικός και αγαπητός απ’ όλους κι ας «έχει καμηλιέρικο χούι, μήτε ψίχουλο άφηνε να πέσει κάτω μήτε το λησμονούσε» (σελ. 26). Παντρεύτηκε την Καλλιόπη και απέκτησαν την Αννιώ, τη Φροσούλα και τον Προκόπη. Το βιβλίο ξεκινάει με το πώς γνωρίστηκαν ο Αριστείδης και η Καλλιόπη στα τέλη του 19ου αιώνα, πώς παντρεύτηκαν, πώς ήταν η ζωή τους, πώς, πότε και γιατί άλλαξε και στη συνέχεια η ματιά μας στρέφεται στα παιδιά. Ο Προκόπης είναι ο μοναχογιός της οικογένειας και η αιτία που ο πατέρας αυξάνει την εργατικότητά του γιατί έχει όνειρα να τον σπουδάσει. Η Αννιώ είναι ανυπότακτη και ανυπάκουη, αγοροκόριτσο, «μοσχόμαγκας με φουστάνια», έχει τσαγανό, αντοχή, πεισμονή και θαρρεσιά, «αζάπικο χούι». Η μικρότερή της Φροσούλα γεννήθηκε κουσουρλή και μισερή, μ’ ένα πρόσωπο «σαν άτεχνη παιδική ζωγραφιά», «αμαστόρευτο και μπατάλικο». Οι δυο αδελφές μεγαλώνουν αγαπημένες, η Φροσούλα δε φθονεί την πιο όμορφή της Αννιώ κι η Αννιώ δεν κάνει χωρίς την αδερφή της. Έχουν έναν δεσμό ακατάλυτο κι όπως λέει η Αννιώ για τον εαυτό της: «από σίδερο καμωμένη η ίδια, από ζυμάρι η αδελφή της».

Το μυθιστόρημα, όπως όλα του συγγραφέα, είναι υπέροχο, φροντισμένο και προσεγμένο ως την τελευταία του λεπτομέρεια. Ποικιλία λέξεων και ιδιωματισμών, καλολογικά στοιχεία που κοσμούν το κείμενο («πάσχισε να του καλαφατίσει το αγρίεμα», σελ. 93, «με τις λέξεις που έμοιαζαν πικάντικες σαν τα κονιαλίδικα σουτζούκια», σελ. 57, «κλώτσησε σαν μουλάρι που έχει βοσκήσει αφιόνι», σελ. 64), ολοζώντανοι χαρακτήρες, καθώς και παραστατικές περιγραφές της Φώκαιας, με τους δρόμους και τις εκκλησίες της, με το φυσικό της τοπίο και τη θάλασσά της, με τη νησίδα στην μπούκα του όρμου, «προικισμένος ο τόπος τους κι ευλογημένα τα χώματά τους» (σελ. 46), είναι μερικά μόνο από τα θετικά χαρακτηριστικά του κειμένου. Οι παρένθετες αφηγήσεις σε πρώτο πρόσωπο της Αννιώς αφήνουν χώρο για ακόμη περισσότερο λυρισμό, για φωτισμό λεπτομερειών που μας φέρνουν πιο κοντά στους πρωταγωνιστές, για προοικονομία που μας ετοιμάζει για τη συνέχεια χωρίς ταυτόχρονα να μας αποκαλύπτει πολλά, κάτι που αυξάνει την αγωνία κι όλα αυτά συγκροτούν μια διαφορετική ματιά στη μικρασιατική καταστροφή. Αν και ξεκινάει όπως όλα τα μυθιστορήματα της σχετικής θεματολογίας με τις ευτυχισμένες μέρες της άνετης ζωής της οικογένειας Παπάζογλου, μετά την καταστροφή της Φώκαιας ακολουθούν ανατροπές που το διαφοροποιούν αρκετά από τα άλλα. Η περίληψη στο οπισθόφυλλο προϊδεάζει αρκετά για τις εξελίξεις, η γραφή όμως και ο σωστός χειρισμός της πλοκής με κράτησαν αιχμάλωτο ως την τελευταία σελίδα.

Η Αννιώ και η Φρουσούλα μαζί θα επιβιώσουν από τη σφαγή του 1914, μαζί θα τις πάρει στο σπίτι της στη Σμύρνη η κιορ Ταρούς, μια γυναίκα που έχει νταραβέρια με «ζαμπίτηδες, μπεηλερμπέηδες, αγάδες, τσιφλικάδες, μπανκέρηδες, σαράφηδες, σινιόρους και μουσιούδες, παραλήδες κάθε λογής, φυράματος, πίστης και νατσιόνας» (σελ. 143), ένας Φέιγκιν του 20ού αιώνα που «φροντίζει» με τον δικό της τρόπο τους Όλιβερ Τουίστ που δημιουργεί η σφαγή των τσέτηδων. Χάρη σ’ εκείνη, το μυθιστόρημα μας φέρνει στη Σμύρνη, την οποία όμως βλέπουμε από μια εντελώς διαφορετική οπτική γωνία, αυτήν του υποκόσμου και της νύχτας, των καφέ σαντάν, των Χιώτικων και του Άγιου Κωνσταντίνου τα περίφημα «σπίτια». Μες σ’ αυτόν τον βούρκο, με πληθώρα συναρπαστικών περιγραφών και διεισδυτικών ψυχογραφημάτων, προσπαθούν να παραμείνουν ακέραιες δύο αθώες ψυχές που γνωρίζουν την ταπείνωση και τους ευτελισμούς. Κι αργότερα παιχνιδιατόροι, βιολί και ούτι που αποζητούν μουζντέ και μεροδούλι, αμανέδες και καρσιλαμάδες που ξυπνούν τα σεκλέτια κι εγείρουν ραβαΐσι φέρνουν τον αναγνώστη, λες και του ζητάνε συγνώμη, απ’ τα σκοτεινά καταγώγια στις ολόφωτες βεγγέρες, στο Σπόρτινγκ Κλουμπ και στη Λέσχη Κυνηγών. Τι θα απογίνουν οι δύο αδερφές; Τι ρόλο θα παίξουν στη ζωή της Αννιώς άρχοντες και μουζικάντηδες, εμπνευσμένοι δάσκαλοι και ιερωμένοι-ήρωες;

Φώκαια, Σμύρνη, Καππαδοκία, ακόμη και Αλμυρά Έρημος μαζί με τους Έλληνες στρατιώτες που ήθελαν μιαν Άγκυρα να ξαποστάσουν, είναι οι τόποι που γνώρισα μέσα από την ευαίσθητη ματιά του συγγραφέα, ο οποίος αυτήν τη φορά δε βαραίνει το κείμενό του με πολλές ιστορικές αναφορές. Φυσικά και παρατίθενται τεκμηριωμένες και αναλυτικές σημειώσεις στο τέλος του βιβλίου, δε διακόπτουν όμως τον ειρμό της ανάγνωσης και δίνουν τα απαραίτητα πραγματολογικά στοιχεία που χαρίζουν ρεαλισμό και αληθοφάνεια στη ζωή των χαρακτήρων. Λίμαν φον Σάντερς και το κίνημα του «πανγερμανισμού», πανισλαμισμός και παντουρκισμός, Νεότουρκοι και τσέτες ποτίζουν με αίμα τις σελίδες όσο φωτισμένοι δάσκαλοι σαν τον Ιωάννη Καβακλή αγωνίζονται να κρατήσουν την ελευθερία του ελληνισμού, πρεσβεύοντας πως μυαλό, εμπόριο και παράς είναι τα ουσιαστικά όπλα των Ελλήνων για να πολεμήσουν τον Τούρκο. Τα λόγια του ξεσηκώνουν την Αννιώ, η οποία όμως αρνείται πεισματικά να δεχτεί πως οι Τούρκοι έχουν κακούς σκοπούς ή μισούν τους Έλληνες με τους οποίους γειτνιάζουν και μεγαλώνουν μαζί τόσα χρόνια τώρα κι όμως, αυτοί οι ελάχιστοι φίλοι και γνωστοί, «είναι τρυφερά χορταράκια μες σε άγριο δασοτόπι» κι αυτό θα το καταλάβει με τον πιο σκληρό τρόπο.

Το μυθιστόρημα «Μικρασία: το τραγούδι του αποχωρισμού» είναι ένα συναρπαστικό και ανατρεπτικό κείμενο για μια γυναίκα που, ακροβατώντας ανάμεσα στον χαρακτήρα του Όλιβερ Τουίστ και στις δεξιότητες της Μάτα Χάρι, αγωνίζεται να βρει τον έρωτα και τον πραγματικό της εαυτό σε μια εποχή και σε μια περιοχή που ετοιμαζόταν να παραδοθεί στο γιαγκίνι και στο λεπίδι. Σκαλί το σκαλί παρακολουθούμε τα βήματά της προς μια ανοδική, κι ας έπεφτε κάθε φορά πιο χαμηλά για το καλό της οικογένειάς της πρώτα και της Ελλάδας αργότερα, πορεία προς την αλήθεια και προς το φως. Αννιώ, Αννέτ και Αϊνούρ, τρεις προσωπικότητες, μία γυναίκα, τρεις χαρακτήρες, μία ηρωίδα. Χάρη στη φροντισμένη και τεκμηριωμένη πένα του Θοδωρή Παπαθεοδώρου ταξίδεψα σε μιαν άλλη Σμύρνη, κάτι που με πλήγωσε περισσότερο γνωρίζοντας πως σύντομα όλη αυτή η τρυφηλότητα, οι ανέσεις, η «ανέμελη» καθημερινότητα, οι κοινωνικές συναναστροφές, τα μέγαρα και τα δημόσια κτήρια, θα παραδίδονταν στη φωτιά και στο αίμα. Ένα διαφορετικό μυθιστόρημα για τη μικρασιατική καταστροφή που κλείνει το μάτι στα κλισέ και καταγράφει με τον δικό του τρόπο τις ζωές των Ελλήνων της Μικράς Ασίας πριν και μετά το 1922.